بررسی فقهی نمايش آلات موسيقی در رسانه ملی

موسیقی به عنوان یک موضوع پرچالش، مسائل متعددی دارد که یکی از آنها، مسئله نمایش یا عدم نمایش آلات موسیقی از رسانه ملی است. رسانه ملی هر چند از سال‌های آغازین پیروزی انقلاب تاکنون، مشی خود را بر عدم نمایش ساز و ادوات موسیقی قرار داده است، اما هیچ‌گاه در میان مدیران، برنامه‌سازان و هنرمندان، اجماع نظری بر این تصمیم وجود نداشته و همواره این تصمیم و این رویکرد رسانه ملی مورد نقد گروهی از هنرمندان قرار گرفته است. منتقدان این رویکرد در رسانه ملی معتقدند که این تصمیم، علاوه براین‌که موانع زیادی برای هنرمندان عرصه موسیقی و نیز سازندگان برنامه‌های تلویزیونی فراهم آورده و تأثیر بسزایی در کیفیت برنامه‌سازی گذاشته است، موجب حذف بخش عمده¬ای از موسیقی فاخر شده و حرکت به سمت موسیقی ارزان و بی¬کیفیت و مبتذل را تسهیل کرده است؛ چراکه حذف نمایش ساز؛ یعنی حذف نمایش ارکستر سمفونی¬های بزرگ جهان، حذف کنسرت‌های اصیل و فاخر ایرانی، حذف جشنواره¬های موسیقی و حذف برنامه¬های تخصصی در این حوزه. منتقدان بر این باورند که رسانه ملی به عنوان یکی از بزرگترین تشکیلات فرهنگی در کشور، که سهم مهمی در جهت فرهنگ‌سازی و تغییر ذائقه مردم دارد، با رویکردهای فعلی‌اش در قبال موسیقی، نه تنها در راستای تعالی ذائقه هنری جامعه گام برنمی‌دارد، بلکه به سرعت به سوی موسیقی مبتذل پیش می‌رود.

منتقدان یک سوال را نیز به‌طور جدی مطرح می‌کنند که در فرض جواز سماع موسیقی، چه دلیل فقهی و شرعی بر ممنوعیت نمایش ادوات آن وجود دارد؟

اداره‌کل پژوهش‌های اسلامی رسانه به عنوان یگانه مرکز راهبردی مطالعات دین و رسانه، پاسخ به این پرسش منتقدان را در دستور کار خود قرار داد، اما از آنجا که تاکنون هیچ پژوهشی در این زمینه صورت نگرفته بود، یک پروژه پژوهشی با عنوان «بررسی فقهی نمایش آلات موسیقی از رسانه ملی» را تعریف کرد که اثر پیش رو، حاصل دو سال پژوهش و ارزیابی این موضوع است.

این تحقیق تلاش کرده است که فارغ از آثار اجتماعی و روان‌شناختی موسیقی، صرفا از منظر فقه، حکم موسیقی را مورد بررسی قرار دهد و با توجه به ادله و مستندات موجود در احادیث و متون فقهی، به بررسی مسئله جواز یا عدم جواز نمایش ساز بپردازد. امید است این پژوهش و نتایج آن بتواند در ارتقای موسیقی اصیل و فاخر در رسانه ملی نقش بسزایی را ایفا نماید.

در پایان لازم است از پژوهشگر ارجمند جناب حجت‌الاسلام و المسلمین سیداباذر علوی که زحمت پژوهش این اثر را پذیرفتند و نیز از استاد گرامی آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی که نظارت این پژوهش را بر عهده داشتند، قدردانی کنیم.

اداره‌کل پژوهش‌های اسلامی رسانه

مقدمه آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی
بسمه تعالی

کتاب مستطاب بررسی فقهی نمایش ساز و آلات موسیقی از رسانه ملی را که توسط محقق محترم جناب مستطاب آقای سیداباذر علویدامت تأییداته به رشته تحریر درآمده است را ملاحظه نمودم. انصاف آن است که جوانب و ابعاد موضوع را به صورت دقیق مورد بررسی قرار داده‌اند. نکات متعددی را به صورت حاشیه متذکر شدم. ضمن تشکر از ایشان پیشنهاد می‌شود نسبت به موضوع‌شناسی، خصوصاً در فرق میان موسیقی سنتی و پاپ و اینکه آیا هرکدام می‌توانند مشترک باشند یا اینکه ممکن است برخی از اقسام آن منحصر در لهوی باشد آن هم از نوع لهو حرام، تحقیق بیشتر انجام گیرد. آنچه که امروز جامعه ما یا مسئولین رسانه ما نیاز دارند مرزبندی میان اینها و میان احکام هرکدام است. در هر صورت این کتاب در نوع خود بسیار مفید و محققانه تحریر یافته است. جزاه‌الله خیرالجزاء

محمدجواد فاضل لنکرانی
6/8/1398

دیباچه
(إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً)؛ همانا گوش و چشم و قلب، همگی مورد پرسش قرار می‌‌‌گیرند. (اسراء: 36)

ضرورت پژوهش فقهی در حوزه هنر و رسانه

فقه، هنر و رسانه، سه ضلع اثرگذار بر فرهنگ عمومی جامعه اسلامی است. فقها به‌عنوان حافظان شریعت، دراین‌باره رسالتی بس خطیر دارند؛ از سویی باید احکام شرع را تبیین کنند و از آحاد جامعه مواظبت نمایند تا از حدود شرعی خارج نشوند و از سوی دیگر، بایستی در استخراج و تبیین احکام، هوشمند باشند و با نگاه دوسویه به اصول شرعی و ضرورت‌های جامعه، به‌ویژه در موضوعات نوپدید بپردازند. فقیه است که می‌تواند با حکم به جواز یا عدم جواز در تعیّنات هنری، نقش هنر را در فرهنگ پُررنگ کند و با جهت‌دهی مناسب، به‌مثابه فرصتی از آن استفاده و هنر متعالی را مطرح کند یا اینکه با نگاه سلبی، این حقیقت را انکار کند و آن را از مسیر حرکت عامه مردم خارج سازد که نتیجه‌ای جز به حاشیه‌رفتن شریعت از زندگی نخواهد داشت.

امروزه و با توجه به گستره موضوعات مختلف، دایره احکام شریعت نیز گسترش یافته است و بر این ‌اساس، تخصصی‌شدن فقه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. اکنون دوره علامه ذی‌فنون سپری شده است و حوزه‌های علمیه با آگاهی از این نیاز، دوره‌های فقه مضاف را، از فقه پزشکی و انرژی و اقتصادی تا فقه هنر شکل داده‌اند. البته فضلای ارجمند حوزه نیز بر آن اهتمام دارند که بحمدالله نتایج مطلوبی حاصل شده است. تحقیق پیش ‌رو، نتیجه همین رویکرد است که در حوزه فقه هنر و رسانه صورت گرفته است.

تبیین موضوع
این تحقیق، جواز یا عدم جواز شرعی نمایش آلات موسیقی را بررسی کرده است و ضمن بررسی ادله اولیه و ثانویه در موضوع، حکم فقهی مسئله را نیز با توجه به اقتضائات رسانه ملی تبیین نموده است.

درخصوص چرایی انتخاب موضوع باید گفت که مشی رسانه ملی از سال‌های آغازین پیروزی انقلاب تاکنون بر عدم نمایش ساز و ادوات موسیقی بوده است؛ تا جایی که برنامه‌سازان، مدیران و هنرمندان، این تصمیم را با سلیقه مدیران، غیر مرتبط دانسته‌ و آن را دستوری حاکمیتی تلقی نموده‌اند.

از سوی دیگر، این تصمیم، موانع بسیاری را برای هنرمندان عرصه موسیقی و نیز سازندگان برنامه‌های تلویزیونی فراهم کرده و تأثیر بسزایی در کیفیت برنامه‌سازی گذاشته است و اصولاً این سؤال را ایجاد کرده که بر فرض جواز سَماع موسیقی، چه دلیلی بر ممنوع‌بودن نمایش ادوات آن وجود دارد؟

همین ضرورت، اداره‌کل پژوهش‌های اسلامی رسانه را بر آن داشت تا تحقیقی را در این زمینه انجام دهد. بر این ‌اساس، پژوهشی جامع و استدلالی صورت گرفت که از منظر فقه به این موضوع پرداخته است و با تنقیح موضوع، حکم اولیه آن را تبیین نموده و با توجه به عناوین ثانویه مطرح در بحث، احکام ثانویه را به‌تفصیل بررسی کرده است.

پیشینه و امتیاز این تحقیق
از آنچه گذشت به‌روشنی می‌توان پیشینه و امتیاز این تحقیق را به‌دست آورد. درحقیقت، تألیف و تحقیق در متون فقهی گذشته، درباره مسئله‌ای که ازنظر موضوعی جزء مسائل نوپدید است، انتظاری نابجاست؛ پس تنها پژوهشی که به‌طور کامل با بررسی احکام موسیقی و آلات آن، به حکم شرعی نمایش ساز از رسانه ملی پرداخته است، همین نوشتار است.

این تحقیق، فارغ از آثار اجتماعی و روان‌شناختی موسیقی، صرفاً از منظر فقه، حکم موسیقی را بررسی می‌کند و با توجه به ادله و مستندات موجود در احادیث و متون فقهی، به بررسی جواز یا عدم جواز نمایش ساز می‌پردازد. درنتیجه، با انجام این تحقیق پس از تبیین اصل، حکم مستندی برای سیاست‌گذاری‌های رسانه ملی فراهم می‌آید. درحقیقت، ثمره علمی این پژوهش، به‌همان اندازه ثمره کاربردی آن اهمیت دارد؛ چرا که در بحث علمی به تبیین جامع احکام آلات موسیقی می‌پردازد و در بحث کاربردی، بسته کاملی را پیش روی مدیران و سیاست‌گذاران رسانه فراهم می‌آورد.

روش تحقیق
این رساله در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول، مفاهیم و کلیات را تشکیل می‌دهد و پس از تبیین مفردات، به کلیاتی ازجمله انواع موسیقی، تفاوت موسیقی و غنا، جایگاه موسیقی در رسانه و موضوعاتی دیگر اشاره می‌کند. بخش دوم، گستره موسیقی و بررسی مبانی فقهی آن است که در سه بخش به‌تفصیل حکم فقهی غنا، اشتغال به ساز و مسئله لهو را بررسی می‌نماید و بخش پایانی که بررسی و تحلیل ادله می‌باشد، در باب نمایش ساز و بیان حکم فقهی آن است. همچنین در هریک از بخش‌های دوم و سوم، براساس مَنهج فقهای عظام، با تمرکز بر کتب فقهی قدما تا عصر حاضر، اقوال را جمع‌آوری می‌کند و سپس ادله هر قول را اعم‌از کتاب، سنت، اجماع، سیره و... مطرح می‌نماید. در پایان نیز جمع‌بندی می‌کند و نظر نهایی را می‌آورد.

در این خصوص و با توجه به جایگاه رسانه ملی در نظام جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان رسانه‌ای حکومتی، ضرورت داشت نگاه ویژه‌ای به مبانی فقهی امام راحل; و رهبری معظم انقلابa صورت گیرد. بنابراین، از کتاب مکاسب محرمه امام راحل و نیز متن درس خارج فقه مقام معظم رهبری در باب غنا استفاده شده است.

مطلب پایانی
لازم است از مدیریت وقت اداره‌کل پژوهش‌های اسلامی صداوسیما، دوست و سرور ارجمندم، آقای دکتر ظریفیان کمال تشکر را داشته باشم که به حقیر اعتماد کردند و این پژوهش را به این‌جانب واگذار نمودند. همچنین استاد بزرگوارم، آیت‌الله علیدوست که با ارائه نظریات و در اختیار قراردادن دست‌نوشته‌های خود، به تدوین این رساله کمک بسیار کرد و نیز استاد عزیزم، آیت‌الله فاضل لنکرانی که حقیقتاً فراتر از یک استاد، با دقت و مشفقانه زحمت نظارت و راهنمایی این رساله را برعهده گرفتند.

همچنین ضمن قدردانی از صبر و گذشت همسر و فرزندان عزیزم، از لطف و محبت همه عزیزانی که به هر شکل، مرا یاری رساندند تشکر می‌کنم و از خدای متعال برای تک‌تک ایشان توفیق روزافزون را خواستارم.

در پایان، ضمن عذر تقصیر از حجت الهی و صاحب حیّ مکتب، این پژوهش را تقدیم حضرتش می‌کنم و عرضه می‌دارم: (جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَيْنا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقين). (یوسف:88)

سیداباذر علوی