خطابات قانونیه: مهمترین ابتکار اصولی امام خمینی
-
معرفی اثر:
بي‌ترديد علم اصول فقه از مؤثرترین علوم در فهم مجموعه دین و به‌ويژه، استنباط احکام شرعی است. تسلّط بر این علم، به معناي اقتدار بر فهم کتاب الهی ـ قرآن کریم ـ و دست‌یابی به مراد و مقصود امامان معصوم(علیهم‌السلام) است. کسی که آگاهی دقیق و صحیح از این علم نداشته باشد، نه می‌تواند حق علم تفسیر را ادا نماید و نه وصول به فهم احادیث برای او ممکن است.
بدون هیچ مبالغه‌اي باید پذیرفت دانش اصول فقه، کلید فهم دین است و تحولات شگرف علمي و رشد اجتهاد شيعي در گرو تكامل و بالندگي اين علم است. از این رو، مورد اهتمام ویژة فقيهان ژرف‌انديش در طول قرون متمادی بوده و در هر عصر و دوره‌ای، عالمان و محقّقانی سخت‌كوش با تعمّق بیشتر، قواعد اصولی جدیدی بر آن افزوده‌اند و به موازات رشد علوم و نیازهای بشری، این علم نيز تکامل پیدا كرده است.
در قرون كنوني و از میان دانشمندان اصولی معاصر، حضرت امام خمینی(قدس‌سره) یکی از سرآمدترین آنان و از عالمان و انديشمندانی است که با تلاش و جدّیت فراوان، در كنار استعداد و هوش سرشار خود، همراه با بینش جامع و عمیق نسبت به دین و جامعه بشری، توانست ابتکارات بسیار مهم و تأثیرگذاری را در این علم داشته باشد.
به خوبی مي‌توان مهمترین ابتکار اصولي امام خمینی(قدس‌سره) را «نظریه خطابات قانونیه» دانست. این نظریه علاوه بر راه‌گشایی و حل بسیاری از معضلات، برخی از اندیشه‌های ثابت و مستحکم دانشمندان اصول را که در طول زمان‌ها و قرون متمادي در حوزه‌های علمیه حاکم بود را منسوخ و مردود ساخت. به تعبير فرزند شهيد امام، آيت الله حاج آقا مصطفي خميني(قدس‌سره)، اين نظريه، بارقه‌اي ملكوتي بوده است كه خداوند بر قلب والد ايشان افكنده است . این نظریه، هم مباحث و قواعد اصولی متعدّد و هم فروع فقهی زیادی را تغییر می‌دهد. در این نظریه، کیفیت خطاب و چگونگی و جایگاه ملاک در احکام و نیز نحوه اراده تشریعی با دقت مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گيرد.
استاد معظّم و محقّق انديشه‌ورز حضرت آیت‌الله آقای حاج شیخ محمّدجواد فاضل لنکرانی ـ مدّ ظلّه العالی ـ مباحث مرتبط با نظريه خطابات قانونيه را ضمن مباحث خارج فقه (کتاب البیع) در سال 1387ش مورد بررسی و تحلیل جامع قرار دادند که نخستين بار توسط محقّق ارجمند حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمید ستوده خراسانی ـ دامت برکاته ـ در سال 1392ش به زبان عربی با عنوان «الخطابات القانونیة رؤية مبتکرة عند الإمام الخمیني(قدس‌سره)» تقریر و به زیور چاپ آراسته و مورد استقبال دانشوران عرصة فقاهت قرار گرفت. اکنون نيز متن فارسی درس‌گفتارهاي حضرت استاد، به زبان فارسي و با قلم محقّق محترم حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ مهدی اعلائی ـ دامت برکاته ـ تنظیم و تقدیم اهل تحقيق و نظر می‌شود.
اينك كه به ياري خداي والا و عنايت اهل بيت عصمت و طهارت(علیهم‌السلام) اثر حاضر به انجام رسيده، ضمن حمد و ستايش به درگاه باري‌تعالي، از مقرّر محترم و همه عزیزان و سرورانی که در مرکز فقهی ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) در به ثمر رسیدن اين كتاب نقش داشتند، به ويژه مدیر محترم مرکز، حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شيخ محمّدرضا فاضل کاشانی ـ دامت برکاته ـ تشكر و قدرداني مي‌نماييم.
در خاتمه، لازم است به روح بلند و جاودانه امام خمینی(قدس‌سره) درود فرستاده و براي مؤسس مرکز فقهی، مرجع بزرگ شیعه و شاگرد برجسته امام خمینی(رحمه‌الله)، حضرت آیت‌الله العظمی آقای حاج شیخ محمّد فاضل لنکرانی ـ رضوان الله تعالی علیه ـ که از احیاگران مکتب فقهی و اصولی آن فقيه سترگ بوده و در تبیین و گسترش نظریه خطابات قانونیه در كتاب‌ها و تأليفات و درس‌هاي خویش اهتمام فراواني مبذول داشته‌اند، آرزوي علوّ درجات داشته باشيم. خداوند رحمان ایشان و اساتید بزرگشان را با پیامبر و آل پیامبر(علیهم‌السلام) محشور فرماید؛ إن شاء الله.
اميد آن‌كه اين اثر مورد استقبال انديشه‌ورزان و دانشوران عرصة فقاهت قرار گرفته و زمينه‌ساز فهم دقيق‌تر آثار علمي و توليد و توسعة نظريه‌هاي عميق‌تر گردد.
سيدجواد حسيني‌خواه
معاون پژوهشي مركز فقهي ائمّه اطهار(علیهم‌السلام)
1399/01/07 -
فهرست مطالب:
مقدمه 9 فصل اوّل: نکات آغازین و توضیح نظریه خطابات قانونیه 13 مبحث اوّل: جایگاه نظریه خطابات قانونیه 15 الف) ریشه‌یابی بحث در علم اصول 15 ب) باطل دانستن انحلال در خطابات 18 1. دلیل اوّل: قیاس انشاء به اِخبار 20 2. دلیل دوم: بطلان انحلال در احکام وضعی 21 مبحث دوم: تبیین نظریه خطابات قانونیه 25 مبحث سوم: خلاصه ادلّه و شواهد نظریه خطابات قانونیه 33 فصل دوم: آثار نظریه خطابات قانونیه 37 1. اثر اوّل 39 2. اثر دوم 39 3. اثر سوم 41 نکته: مراحل حکم شرعی از دیدگاه امام خمینی(قدس‌سره) 45 4. اثر چهارم 50 5. اثر پنجم 52 6. اثر ششم 53 7. اثر هفتم 55 فصل سوم: نظریه خطابات قانونیه از دیدگاه شهید سیّدمصطفی خمینی(قدس‌سره) 57 گفتار اول: انحلال حکمی خطابات قانونیه 60 گفتار دوم: ارزیابی دیدگاه شهید مصطفی خمینی(قدس‌سره) 65 فصل چهارم: ارتباط نظریه خطابات قانونیه با دو مسئله 69 مبحث اوّل: ارتباط نظریه خطابات قانونیه با مسئله متعلّق اوامر و نواهی 71 گفتار اوّل: دیدگاه امام خمینی(قدس‌سره) پیرامون متعلّق حکم 72 گفتار دوم: بررسی تعلّق امر به ماهیت 79 مبحث دوم: قضایای حقیقیه و خطابات قانونیه 87 مقدّمه 87 گفتار اوّل: تعریف قضیه خارجیه و حقیقیه 91 گفتار دوم: ثمره تفکیک بین قضایای حقیقیه و خارجیّه 93 گفتار سوم: رابطه خطابات قانونیه و قضایای حقیقیه 96 تفاوت خطابات قانونیه با قضایای حقیقیه 98 فصل پنجم: اشکالات نظریه خطابات قانونیه 101 مبحث اوّل: اشکالات مطرح در کلام دیگران و نقد آن‌ه 103 1. اشکال اوّل 103 پاسخ اول و ارزیابی آن 104 پاسخ دوم 106 2. اشکال دوم 109 پاسخ 111 3. اشکال سوم 116 پاسخ 118 4. اشكال چهارم 120 پاسخ 122 5. اشکال پنجم 124 1. پاسخ اول 126 2. پاسخ دوم و نقد آن 128 ارزیابی پاسخ اوّل و دوم 129 3. پاسخ سوم: پاسخ برگزیده 129 6. اشکال ششم 132 1. پاسخ اوّل 133 2. پاسخ دوم 134 7. اشکال هفتم 135 پاسخ 137 8. اشکال هشتم 139 پاسخ 140 9. اشکال نهم 142 1. پاسخ اوّل 144 2. پاسخ دوم 145 10. اشکال دهم 148 پاسخ 149 11. اشکال یازدهم 154 پاسخ 154 12. اشکال دوازدهم 157 پاسخ 159 مبحث دوم: اشکالات وارد بر نظریه 161 اشکال اوّل 161 اشکال دوم 162 اشکال سوم 163 اشکال چهارم 165 اشکال پنجم 166 جمع‌بندی و بیان دیدگاه برگزیده 169 کتابنامه 171