سهل بن زیاد در آیینه علم رجال

دانش رجال که در اصطلاح همان علم شناخت راويان است، يکي از کاربردي‌ترين علوم فرعي در زمينه‌هايي چون فقه پژوهي و اصول پژوهي است و مي‌تواند جايگاه بسيار مهمّي را در اين گستره به خود اختصاص دهد؛ چراکه بنياد بيشتر ديدگاه‌هاي فقهي و بسياري از مسائل اصولي، بر پايه سنّت رسول اکرم(صلي الله عليه وآله) و أهل‌بيت عصمت و طهارت(عليهم السلام) استوار گرديده و اين سنّت بيشتر از راه خبرهاي واحد به دست ما رسيده است؛ ولي بر اساس ادلّه نقلي و ارتکاز عرفي، پذيرفتن اين اخبار، در گرو وثاقت راويان آن‌ها بوده و در بيشتر موارد بدون اثبات وثاقت ايشان، استناد به احاديث ممکن نخواهد بود.

بر اين اساس مي‌توانيم به اهميت و ارزش بسيار زياد دانش رجال در عرصه اجتهاد پي‌برده و با قاطعيت بگوييم که هيچ فقيهي بدون آگاهي از اين علم و مسائل آن، نمي‌تواند به صدور فتوا بپردازد.

وظيفه علم رجال بررسي احوال راويان از جهت ميزان اعتبار احاديث ايشان است، بنابراين شناخت هويت راويان و دانستن ميزان اعتمادپذيري ايشان، هدف اصلي اين دانش است. در شناخت راويان نام، نام پدر، نسب، کنيه، لقب، آيين و طبقه راوي به‌گونه‌اي که از ديگر هم‌نامان خود متمايز شود و نيز نام‌هاي گوناگون راوي که با آن‌ها شناخته شده است، مورد توجه دانشمندان رجالي قرار مي‌گيرد. همچنين با بهره‌گيري از مباني خاص يا عامِّ توثيق و تضعيف، مقدار اعتماد به هر يک از راويان را ارزيابي مي‌کنند.

از اين رو ما نيز بر آن شديم که خوشه‌اي از خرمن وسيع اين دانش برگيريم و نگاهي فراگير و دقيق به سرگذشت يکي از راويان احاديث، يعني سهل بن زياد آدمي، انداخته و از اين راه ميزان اعتبار و ارزش روايي احاديث نقل شده از وي را مورد ارزيابي قرار دهيم.

سهل بن زياد بنا به فرموده مرحوم خوئي(قدّس سرّه) بيش از دو هزار و سي‌صد روايت در کتب اربعه دارد و همين فراواني روايت بر اهميت و ارزش موضوع اين نوشتار مي‌افزايد؛ چراکه با توثيق او روايات يادشده در عرصه اجتهاد، قابليت استناد را پيدا کرده و مي‌توانند از سوي فقيه مورد بهره‌برداري قرار گيرند؛ ولي اگر توثيق او ممکن نبود و قول به ضعف او تقويت گرديد، گستره اجتهاد از روايات ضعيف و غير قابل اعتماد پيراسته مي‌‌گردد. بنابراين، چه در توثيق سهل بن زياد و چه در تضعيف او، فايده‌اي بس بزرگ نهفته است.

انديشمندان رجالي مواضع گوناگوني در رابطه با سهل برگرفته‌اند، برخي او را ضعيف و برخي ديگر وي را موثق دانسته‌اند و برخي هم از راه شواهد و قرائن، روايات او را پذيرفته‌اند بدون اين‌که موضع روشني در قبال وثاقت يا ضعف وي داشته باشند.

به‌هرروي، ما براي اين‌که پژوهش در پيش رو، از يک روش فنّي و صحيح برخوردار باشد، نخست بايد مباني خود را در امر توثيق و تضعيف روشن نماييم، تا بتوانيم هنگام روبرو شدن با تضعيفات و توثيقاتي که در رابطه با سهل بن زياد در کتاب‌هاي رجالي آمده است موضع صحيح را برگيريم. به همين جهت بخش يکم را به کليات اختصاص داده و در آن مباني توثيق و تضعيف را مورد بررسي قرار مي‌دهيم؛ سپس به سراغ سرگذشت‌نامه سهل بن زياد رفته و نگاهي گذرا به زواياي پيدا و پنهان زندگي وي و اساتيد و شاگردان او خواهيم داشت. پس از آن روي‌کرد دانشمندان رجالي را نسبت به او مطرح مي‌کنيم و آن‌گاه به بررسي ديدگاه‌هاي گوناگوني که در رابطه با وي وجود دارد، مي‌پردازيم. در پايان هم به بررسي موشکافانه و تطبيقي شماري از روايات سهل روي آورده و از اين ديدگاه وثاقت يا ضعف او را مورد بررسي قرار مي‌دهيم. از اين رو اين نوشتار پنج بخش کلّي را در بردارد که عبارت‌اند از:

1. کليات؛
2. سرگذشت، اساتيد و شاگردان سهل بن زياد؛
3. روي‌کرد دانشمندان رجالي به سهل بن زياد در گستره تاريخ؛
4. بررسي ديدگاه دانشمندان رجالي درباره سهل بن زياد به همراه نقد و بررسي؛
5. بررسي تحليلي روايات سهل بن زياد.

سپاس و قدردانی
در اين نگارش که قطره‌ کوچکي از درياي بي‌کران علم و انديشه در گستره دين پژوهي و علوم وابسته به آن است، استاد گرانقدر حضرت حجت الاسلام و المسلمين آقاي شيخ اکبر ترابي شهرضايي(دام‌ظله) راهنما و ياري‌گر اين حقير بودند که بدين‌وسيله مراتب تقدير و تشکر از محضر شريفشان را اعلام نموده و آروزي موفقيت و سلامتي بيش از پيش را از حضرت سبحان براي ايشان مسألت مي‌نمايم.

هم‌چنين بر خود لازم مي‌دانم از مسئولين محترم مرکز فقهي ائمه اطهار(عليهم السلام) به ويژه رياست عالي آن مرکز حضرت آية الله آقاي شيخ محمد جواد فاضل لنکراني (دام ظله) که لطف بسيار و عنايتشان مايه‌ دلگرمي حقير در اين مسير بود و با تعليقات گرانمايه‌ خود بر غناي علمي اين نوشتار افزودند قدرداني و تشکر کرده و برای روح مطهر مرجع تقلید جهان تشیع حضرت آية الله العظمی حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی(قدّس سرّه) علو مقام و تعالی درجات را از خداوند سبحان مسألت نمايم.

اميد است که اين سعي ناچيز مورد قبول درگاه احديت و نيز مورد عنايت حضرت ولي‌عصر (ارواحنافداه) قرار گيرد.
حسن مهدوی
پاییز 1391