قاعده قرعه
-
معرفی اثر:
از قواعدى كه به آن در استنباط تكاليف در موضوعات اعتماد شده و در متون دينى مطرح گرديده، قاعده قرعه است. اين قاعده از ديرباز توجّه فقهاى اسلام و اماميه را به خود جلب كرده است و در كتاب‌هايشان آن را از زواياى مختلف مورد بحث قرار داده‌اند. این بحث در ماه رمضان 1429 قمرى (1387ش) موضوع درس خارج حضرت آیت الله فاضل لنکرانی بوده است.
معظّم‌له اين قاعده را اگرچه در برخى از جهات مطابق با سيره عقلاء دانسته، اما از جهاتى ديگر آن را يك قاعده تعبّدى شرعى مى‌داند.
ایشان با شرائطى به اثبات رسانده‌اند كه اين قاعده در مورد شبهات موضوعى مقرون به علم اجمالى نيز جارى است. همچنین ايشان با توجه به برخى از عبارت‌هاى موجود در روايات باب قرعه، هم‌چون «كلّ ما حكم الله به فليس بمخطى‌ء» بر اماره بودن آن استدلال كرده‌اند.
این کتاب در 392 صفحه در قطع وزیری و به زبان فارسی در سال 1394 به چاپ رسیده است. -
فهرست مطالب:
پـيش‌گفتـار۵
كليّات۹
نكات آغازين۱۱
1 . گستره قاعده قرعه۱۱
2 . مسائل و پرسش‌‌هاى مطرح در قاعده قرعه۱۲
تعبّدى و تأسيسى بودن قرعه۱۲
مقدار جريان قرعه در موضوعات و احكام۱۲
تفاوت ميان موارد اصول عمليه و موارد قرعه۱۳
محدوده عمل به قرعه۱۳
عزيمت يا رخصت بودن قرعه۱۴
اختصاص قرعه به فرد يا گروه خاصّ۱۴
اماره يا اصل بودن قرعه۱۴
استفاده از قرعه در تشخيص معانى الفاظ۱۵
تعارض ميان قرعه و استصحاب يا تخيير۱۵
3. برخى از مصاديق جريان قاعده قرعه۱۵
خنثاى مشكل۱۵
اجتماع جنب، محدث و ميّت (در جايى كه يك ظرف آب هست)۱۸
جهت قبله۱۸
تشاحّ در اذان۲۰
باب استخاره۲۰
ادلّه مشروعيت قرعه۲۷
مدارك قاعده قرعه۲۹
1 . آيات قرآن كريم۲۹
الف. آيات 139 تا 144 سوره صافّات۲۹
نكات اخلاقى آيات۳۰
مفردات آيات و معانى آن‌ها۳۲
بررسى جريان حضرت يونس عليهالسلام۳۴
چگونگى استدلال به آيات۳۵
مناقشات استدلال به آيه۳۶
مناقشه اوّل و پاسخ آن۳۶
مناقشه دوم و پاسخ آن۳۷
مناقشه سوم و پاسخ آن۳۸
طرح دو پرسش۳۸
تأثير روايات در استدلال به آيه۴۰
روايت اوّل: مرسله شيخ صدوق قدس‌سره از امام صادق عليهالسلام۴۱
روايت دوم: مرسله ثعلبه۴۲
روايت سوم: موثقه ابن مسكان۴۳
ب) آيه 44 سوره آل عمران۴۳
چگونگى استدلال به آيه بر مشروعيت قرعه۴۶
2 . روايات۴۶
عبارات علما در باب روايات۴۶
تقسيم روايات۴۷
بررسى روايات عام به نحو كامل۴۸
1 . روايت ابن حكيم از امام كاظم عليهالسلام۴۸
سند روايت۴۹
دلالت روايت۴۹
2 . مرسله حميد از امام باقر عليهالسلام۵۱
بررسى سند و دلالت روايت۵۲
3 . روايت جميل از زراره۵۳
سند حديث۵۴
نكات روايت۵۵
بررسى ديدگاه امام خمينى قدس‌سره در باب روايات عام۵۶
4. روايت ابراهيم بن عمر از امام صادق عليهالسلام۶۰
سند روايت۶۱
دلالت روايت۶۱
5 . مرسله ثعلبه از امام صادق عليهالسلام۶۳
سند روايت۶۳
دلالت روايت۶۴
6 . روايت عباس بن هلال از امام رضا عليهالسلام۶۴
سند روايت۶۵
دلالت روايت۶۶
7 . روايت منصور بن حازم از امام صادق عليهالسلام۶۶
دلالت روايت۶۶
8 . روايت دعائم السلام۶۷
9 . روايت عبدالرحيم از امام باقر عليهالسلام۶۸
10 . روايت ابوبصير از امام باقر عليهالسلام۶۹
سند روايت۶۹
دلالت روايت۷۰
روايات عام فى الجمله۷۱
سند حديث۷۱
دلالت روايت۷۱
2 . صحيح حلبى از امام صادق عليهالسلام۷۲
3 . صحيح بصرى از امام صادق عليهالسلام۷۲
سند حديث۷۳
دلالت روايت۷۳
روايات خاص در باب مشروعيت قرعه۷۴
عنوان اوّل:۷۴
1 . روايت مرسله داود بن ابى‌يزيد از امام صادق عليهالسلام۷۴
2 . روايت زراره از امام باقر عليهالسلام۷۵
3 . روايات تعارض بيّنه‌ها۷۶
أ. موثّقه سماعه۷۷
سند روايت۷۷
دلالت روايت۷۸
ب. صحيح عبدالله بن سنان از امام صادق عليهالسلام۷۸
عنوان دوم:۷۹
1 . وصيت امام باقر عليهالسلام در آزادى غلامان۸۰
سند روايت۸۰
2 . روايت محمّد بن مسلم از امام صادق عليهالسلام۸۲
سند روايت۸۳
3 . روايت ابو حمزه ثمالى از امام صادق عليهالسلام۸۴
عنوان سوم:۸۵
1 . روايت صحيح حلبى از امام صادق عليهالسلام۸۶
سند روايت۸۶
دلالت روايت۸۷
2 . روايت سليمان بن خالد از امام صادق عليهالسلام۸۷
3 . روايت حلبى از امام صادق عليهالسلام۸۸
4 . روايت معاوية بن عمّار از امام صادق عليهالسلام۸۹
5 . روايت شيخ مفيد۹۰
عنوان چهارم:۹۳
سند روايت۹۴
دلالت روايت۹۴
2 . روايت حريز از امام صادق عليهالسلام۹۵
سند روايت۹۵
3 . روايت محمّد بن مسلم از امام باقر يا امام صادق عليهم‌السلام۹۶
سند روايت۹۶
دلالت روايت۹۷
عنوان پنجم:۹۷
1 . روايت محمّد بن عيسى۹۷
سند روايت۹۸
دلالت روايت۱۰۱
2 . روايت امام هادى عليهالسلام در پاسخ به يحيى بن اكثم۱۰۱
ديدگاه صاحب جواهر قدس‌سره۱۰۲
مناقشه در ديدگاه صاحب جواهر قدس‌سره۱۰۲
عنوان ششم:۱۰۷
صحيح فضيل بن يسار از امام صادق عليهالسلام۱۰۷
عنوان هفتم:۱۰۹
مرسله صفوان بن يحيى از امام صادق عليهالسلام۱۱۰
عنوان هشتم:۱۱۱
معتبره داود بن سرحان از امام صادق عليهالسلام۱۱۱
عنوان نهم:۱۱۲
عنوان دهم:۱۱۲
3 . اجماع۱۱۳
سخن محقّق مراغى قدس‌سره۱۱۴
ديدگاه محقّق نراقى قدس‌سره۱۱۶
نظر محقّق بجنوردى قدس‌سره۱۱۷
نتيجه بحث در اجماع۱۱۷
4 . بناى عقلا۱۱۸
وسعت موارد قرعه در شريعت نسبت به موارد عقلا۱۱۹
5 . عقل۱۲۰
مقصود از اختلال نظام۱۲۱
تفكيك بناى عقلا و دليل عقل از يكديگر۱۲۲
6 . سيره متشرّعه۱۲۳
تنبيهات۱۲۵
اوّل: گستره جريان قرعه و بررسى نسبت ادلّه قرعه و اصول عمليّه۱۲۷
ديدگاه محقّق عراقى قدس‌سره۱۲۸
مناقشات ديدگاه محقّق عراقى قدس‌سره۱۳۶
مناقشه اوّل۱۳۶
مناقشه دوم۱۳۶
مناقشه سوم۱۳۷
مناقشه چهارم۱۳۸
مناقشه پنجم۱۳۸
ديدگاه محقّق مراغى قدس‌سره۱۳۹
انواع شبهات در كلام محقّق مراغى قدس‌سره۱۳۹
شبهات حكميه۱۴۰
شبهات موضوعيه مستنبطه۱۴۳
شبهات موضوعى محض۱۴۴
انتقادات وارد بر ديدگاه محقّق مراغى قدس‌سره۱۵۱
مناقشه يكم۱۵۱
مناقشه دوم۱۵۲
مناقشه سوم۱۵۵
موارد جريان قرعه در شبهات حكميه۱۵۷
ديدگاه محقّق داماد قدس‌سره۱۶۹
مناقشات ديدگاه امام خمينى قدس‌سره۱۶۹
مناقشه اوّل۱۶۹
مناقشه دوم۱۷۱
مناقشه سوم۱۷۲
مناقشه چهارم۱۷۲
موارد جريان قرعه در غير از باب تزاحم حقوق۱۷۲
مناقشه پنجم۱۷۶
تنبيه دوم: اصل يا اماره بودن قرعه۱۷۹
ادلّه اماره بودن قرعه۱۸۰
ديدگاه آيه‌الله فاضل لنكرانى قدس‌سره۱۸۲
مناقشه ديدگاه آيه‌الله فاضل قدس‌سره۱۸۳
ادلّه آيه‌الله فاضل قدس‌سره بر اصل بودن قرعه و مناقشه در آن۱۸۳
دليل اوّل۱۸۳
نقد و ملاحظه دليل اول۱۸۴
دليل دوم۱۸۴
نقد و ملاحظه دليل دوم۱۸۵
دليل سوم۱۸۵
نقد و ملاحظه دليل سوم۱۸۵
فهرست منابع۱۸۷
نظر برگزيده۳۳۲
ديدگاه امام خمينى قدس‌سره۳۹۲ -
مقدمه:
سلسله درس‌هايى از قواعد فقه (6)
قاعده قرعه
دروس استاد معظّم و محقّق آية الله حاج شيخ محمّد جواد فاضل لنكرانى دام ظلّه
تقرير و تحقيق: سيدجواد حسينى‌خواه
مركز فقهى ائمّه اطهار عليهم‌السلام
معاونت پژوهش
پـيش‌گفتـار
بسم الله الرحمن الرحيممنّت خداى عزّوجل را كه چون بر خلقت بنى‌آدم عزم كرد، در آغاز هدايت‌گر شفيقى، چون حضرت آدم عليهالسلام را آفريد و به نبوت برگزيد تا فتره‌اى در هدايتشان رخ ننمايد و حجّت بر آنان تمام گردد و با نزول كتابى همچو قرآن دين را جاودانه ساخت و با بعثت كامل‌ترين انسان، حضرت ختمى مرتبت، محمد بن عبدالله صلى‌الله‌عليه‌و‌آله سلسله رسالت را به پايان برد و با نصب امير مؤمنان حضرت على بن ابيطالب عليهالسلام در مقام ولايت و امامت، مسير هدايت را ابتر نگذاشته، نعمت براى امّت تمام و خشنوديش را از دين اظهار نمود و به اميد روزى كه دين حق و پرتو عدل، با ظهور خاتم اوصياء (عجّل الله تعالى فرجه الشريف) بر همه پلشتى‌ها چيره گردد.
«فصلوات الله عليهم أجمعين واللعن على أعدائهم إلى قيام يوم الدين».
به يقين خداوند متعال حكيم على الاطلاق، انسان را بى هدف نيافريده «أَيَحْسَبُ الاْءِنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدًى» و تكاليفى براى هدايت بشر تا رسيدن به منزل مقصود وضع
كرده است و به يقين اين تكاليف بايد تضمين شده و از طرف خالق هستى انشاء و توسط پيامبران معصوم عليهم صلوات الله ابلاغ گردد؛ تا از هر خطايى چه در مرحله صدور و چه در مرحله ابلاغ مصون باشد.
و از سوى ديگر به يقين از مبدأ فياض الهى براى دستگيرى و هدايت بشر، در مقام جعل احكام و ابلاغ آن، هيچ‌گونه بخلى صورت نگرفته و هر فعلى از افعال مكلّفين و هر واقعه‌اى داراى حكمى است.
علمى كه استنباط و بيان اين تكاليف و احكام را بر عهده دارد، علم فقه است. كثرت و تنوّع موضوعات، حوادث واقعه و مسائل مستحدثه به حدّى است كه آن را به دريايى ژرف و بى‌كران تبديل كرده است. با توجه به چنين گستره‌اى، و عدم امكان جعل همه احكام به صورت قضاياى شخصيه براى پوشش تمامى همه افعال مكلّفين نياز به جعل قواعدى كلّى است كه بدان وسيله بتوان به حكم همه مصاديق دست يازيد.
و از قواعدى كه به آن در استنباط تكاليف در موضوعات اعتماد شده و در متون دينى مطرح گرديده، قاعده قرعه است. اين قاعده از ديرباز توجّه فقهاى اسلام و اماميه را به خود جلب كرده است و در كتاب‌هايشان آن را از زواياى مختلف مورد بحث قرار داده‌اند، از جمله:
* خاستگاه اين قاعده كجاست؟
* و آيا در اديان پيشين، سابقه داشته است؟
* آيا دليلى قرآنى مى‌توان بر آن اقامه كرد؟
* گستره اجراى اين قاعده در چه حدّى است و آيا جريان اين قاعده اختصاص به شبهات موضوعى دارد يا اينكه بر طبق شواهدى كه در اين كتاب آمده، فقهاء آن را در
برخى از شبهات حكميه نيز جارى نموده‌اند؟
* آيا اين قاعده جنبه اماريت و كاشفيت دارد و يا حكم اصول عمليه را پيدا مى‌كند؟
از جمله فرهيختگان و اساتيد بزرگوارى كه در سال‌هاى اخير در حوزه علميه اين بحث را فقيهانه و به صورت مستوفى مورد بحث قرار داده‌اند، حضرت آيه‌الله آقاى حاج شيخ محمّد جواد فاضل لنكرانى دامت افاضاته مى‌باشد، كه در درس خارج خود در ماه رمضان 1429 قمرى (1387ش) اين قاعده را تدريس فرموده و به نتايج بديعى دست يافته‌اند.
معظّم‌له اين قاعده را اگرچه در برخى از جهات مطابق با سيره عقلاء دانسته، اما از جهاتى ديگر آن را يك قاعده تعبّدى شرعى مى‌داند.
اين قاعده از ديرباز در اديان سابق وجود داشته و يكى از شواهد بر اين ادّعا، داستان شيرين حضرت زكريا عليهالسلام است كه خداوند متعال آن را در آيه 44 سوره آل‌عمران بازگو مى‌نمايد. در اين داستان آن حضرت منازعه در كفالت بر حضرت مريم عليهالسلام را با قرعه حل مى‌كند: «وَمَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَـمَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ» .
معظّم له به كمك اين آيه و آياتى ديگر قاعده قرعه را مستفاد از قرآن دانسته و گستره اجراى آن را فراتر از آن‌چه فقيهان به آن عمل كرده‌اند، معرّفى نموده است، با شرائطى به اثبات رسانده‌اند كه اين قاعده در مورد شبهات موضوعى مقرون به علم اجمالى نيز جارى است.
ايشان با توجه به برخى از عبارت‌هاى موجود در روايات باب قرعه، هم‌چون «كلّ ما حكم الله به فليس بمخطى‌ء» بر اماره بودن آن استدلال كرده‌اند.
اين مباحث پس از پياده شدن از نوار در مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام كه از بهترين يادگارهاى فقيه راحل مرحوم آيه‌الله العظمى فاضل لنكرانى قدس‌سره است به دست تواناى
۸
برادر ارجمند جناب حجة السلام والمسلمين آقاى سيد جواد حسينى‌خواه دامت تأييداته سپرده شد. ايشان پس از تحقيق و تخريج مصادر، با قلم شيواى خود آن را به رشته تحرير درآورده و آماده طبع ساخته‌اند.اميدواريم اين اثر مرضى حضرت بقيه‌الله الاعظم حجّة بن الحسن العسكرى عجل الله تعالى فرجه الشريف قرار گرفته و بشارتى براى مؤسس محترم مركز مرحوم آيه‌الله العظمى فاضل لنكرانى قدس‌سره بوده و ذخيره‌اى براى همه عزيزانى باشد كه در به ثمر رسيدن آن تلاش كرده‌اند.
مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام
محمدرضا فاضل كاشانى
20 / 11 / 93