مبانی فقهی تقیه مداراتی
-
معرفی اثر:
در عصر حاضر، مسلمانان بيش از هر زمان ديگر نياز به همزيستي مسالمت‌آميز، تعامل، تعاون و همگرايي دارند؛ زيرا دشمنان ديرينة اسلام و آنان که در صددند بزم عيش و بساط طرب خود را با خون انسان‌هاي بي‌گناه رنگين سازند، يکي از راهبردهاي مهمشان براي از ميان بردن قدرت و عزت مسلمانان و به يغما بردن ثروت آنان، کاشتن بذر نفاق و تفرقه در ميان امت اسلامي است؛ تا از اين طريق توانايي‌هاي بالقوه و بالفعل مسلمانان را نابود سازند، با خيال راحت و خاطر آسوده بر گردة آنان سوار شوند، دينشان را تباه سازند و ثروت‌هايشان را به يغما ببرند. اگر امروز در کشورهاي اسلامي شکاف‌هايي به نام مذهب، قوم، قبيله و... ميان مسلمانان وجود دارد و از ميان آنها آتش نفاق و کينه زبانه مي‌کشد، بي‌ترديد ريشه در کينة ديرينة دشمنان قسم خوردة ما و يغماگران خون‌آشام دارد. در اين ميان، شماري افراد نادان و کج‌انديش، خواسته يا ناخواسته، آلت دست آنان شده و اين شکاف‌ها را فعال‌تر و به شعله‌ور شدن اين آتش‌فشان‌ها کمک مي‌کنند. بدون ترديد، بهترين راه چاره براي مقابله با اين راهبرد کينه توزانة دشمن، حرکت مسلمانان به سوي همگرايي، انسجام و اتحاد است. براي رسيدن به اين هدف مهم، راهبرد‌هايي لازم است.
يکي از راهبردها که در دين اسلام براي رسيدن به اين هدف در نظر گرفته شده، تقيه مداراتي است. مسلمانان مي‌توانند با استفاده از اين راهبرد با يکديگر ارتباط برقرار سازند، تبادل افکار کنند و از نقطه نظر‌هاي مثبت هم ديگر استفاده کنند. با برخورد مسالمت‌آميز و احترام به عقايد همديگر در جامعة اسلامي، مي‌توان توطئه‌هاي دشمن را خنثي کرد و سوءتفاهم‌هاي واهي را بر طرف ساخت، نفاق و تفرقه را از ميان مسلمانان ريشه‌کن کرد و جامعة اسلامي را به سوي همگرايي، انسجام و اتحاد سوق داد. در ساية تقيه مداراتي، مي‌توان با کافران نيز ارتباط بر اساس همزيستي مسالمت‌آميز برقرار کرد و آنان را با آموزه‌هاي والاي دين اسلام آشنا ساخت.
دانشمندان مسلمان، به ويژه فقيهان شيعه، به مناسبت‌هاي مختلف به بررسي جوانب و ابعاد گوناگون تقيه پرداخته و بسياري نيز آن را در زمره قواعد مهم فقهي آورده‌اند. اخيراً هم پژوهش‌هاي نسبتاً گسترده‌تري در اين زمينه صورت گرفته و کتاب‌هاي مفيدي در اين رابطه نوشته شده است؛ مانند: «واقع التقية عند المذاهب و الفرق الاسلامية» نوشتة ثامر هاشم حبيب؛ «رسالة في التقية» نوشتة آيت الله شيخ محمدجواد فاضل لنکراني؛ «التقية في الفقه اهل البيت(عليهم السلام)»، تقريرات درس مسلم داروي و «نقش تقيه در استنباط» نوشتة نعمت‌الله صفري؛ اما پژوهش مبسوط و مستقلي دربارة تقيه مداراتي صورت نگرفته است. تقيه مداراتي از زمان شيخ انصاري(رحمة الله) مطرح شده و بيشترين مباحث را امام خميني(قدس سره) در رابطه با آن مطرح کرده و پس از آن براي نخستين بار مرحوم آيت‌الله العظمي فاضل لنکراني(قدس سره) جزوه‌اي را در اين زمينه نوشته‌اند و اخيراً هم مقالاتي در اين زمينه در برخي از مجلات به چاپ رسيده است.
پژوهش حاضر با محوريت فقه شيعه تدوين يافته ولي در آن منابع اهل سنت نيز استفاده شده است. استناد به آيات قرآن و دسته‌بندي آنها، استناد به روايات مختلف شيعه و دسته‌بندي آنها، استناد به روايات اهل سنت و استفاده از نظريات دانشمندان اهل سنت و بررسي گستره تقيه مداراتي نسبت به افراد، زمان‌ها و افعال، بررسي احکام تقيه مداراتي همچون بحث اجزاء در تقيه مداراتي، شرط عدم مندوحه در تقيه مداراتي، ترک تقيه مداراتي و فساد عمل و بر شمردن موارد استثناي تقيه مداراتي از مزيت‌هاي اين پژوهش است.
در پايان، از خوانندگان محترم مي‌خواهم اشکال‌ها و کاستي‌هاي اين کتاب را يادآور شوند و از مسئولين محترم مرکز فقهي ائمة اطهار(عليهم السلام)، به ويژه رياست محترم حضرت آيت‌الله محمدجواد فاضل لنکراني و نيز آقاي دکتر مقدادي، که زمينه اين پژوهش را مساعد ساخته‌اند تشکر مي‌کنم و به روح بلند آيت‌الله العظمي فاضل لنکراني(رحمة الله) درود مي‌فرستم.
والسلام علينا و علي عباد الله الصالحين
سيد محمديعقوب موسوي [سنگلاخي] -
مقدمه:
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله ربّ العالمين وصلّ الله علي سيدنا محمّد وآله الطيبين الطاهرين
رسالت بزرگ دين و آموزه‌هاي ديني، هر چند راهنمايي انسان به سوي سعادت و رستگاري و خير دنيا و آخرت است؛ ولي وصول به اين مقصود از ره‌گذر مناسباتي انجام پذير است که به امضاي عقل و شرع رسيده باشد و در عمل به نقض غرض اصلي از تدوين نظام نامه زندگي ديني منتهي نگردد. دين براي زندگي آدمي است و زيست- بوم حيات انسان ها نيز شاهد حضور افراد گوناگون، از دين دار و بي دين است. هم چنين در عرصه زندگي دين‌داران نيز فرقه‌ها و مذاهب گوناگوني وجود دارند که هر يک با ديگري در برخي وجوه اشتراک و در برخي ديگر افتراق دارند. وجود مذاهب مختلف اسلامي در دنياي امروز شاهدي بر اين مدّعاست. اين امر مباحث گوناگوني را بر مي‌انگيزد که از جمله آنها چگونگي مواجهه و تعامل پيروان مذاهب اسلامي با يکديگر در دنياي پرآشوب کنوني است. هر چند اين موضوع در صدر پيدايش اسلام همواره مطرح بوده ولي به دلائلي امروزه از اهميتي دوچندان برخوردار شده است. تغيير مناسبات جهاني، وجود دشمنان کينه‌توز براي مجموعه جهان اسلام، شکل‌گيري رقيباني قَدَر و قدرتمند براي اسلام، مستعد بودن بخش‌هايي از جهان اسلام براي شعله‌ور شدن آتش اختلاف‌هاي مذهبي و تلاش‌هاي ناآگاهانه برخي افراد جوامع مسلمان براي کاشتن بذرهاي کينه و تفرقه در جهان اسلام، از جهتي نشان دهنده اهميت توجه به مسئله همزيستي و تعامل مسلمانان با يکديگر، و از سوي ديگر بيان‌گر وظيفه خطير انديشوران و دل‌سوزان جامعه اسلامي درکاويدن علمي اين موضوع و يافتن راه کارهاي عملي براي آن است.
در کنار دغدغه مطرح شده در سطور بالا، آن چه که نهال اميد را در گلستان جان به بار مي‌نشاند، اين است که در منابع ديني ما کم و بيش راه‌کارهايي براي زيست مسالمت‌آميز انسان‌ها، و از جمله پيروان مذاهب اسلامي، با يکديگر، وجود دارد، که از آن جمله است «تقيه» و به‌ويژه «تقيه مداراتي». اين موضوع يک اصل راهبردي در فقه شيعه است؛ اصلي که به وحدت و انسجام جامعه اسلامي ياري مي‌رساند و گونه‌اي از رفتار مدّبرانه را براي پيش‌گيري از تخاصم و نزاع‌هاي قومي و مذهبي فراروي مسلمانان قرار مي‌دهد. اصل خدشه‌ناپذير تقيه ريشه در آيات و روايات اسلامي دارد و در عرصه عمل نيز به قوام وحدت، عزّت و مودّت در جهان اسلام ياري مي‌رساند.
با توجه به اهميت عملي و نظري موضوع تقيه و با توجه به نياز جدّي آن به بررسي و تحليل هر چه بيشتر، پژوهش محقق گرامي حجت الاسلام سيد محمد يعقوب موسوي، در اين زمينه به محضر مخاطبان گرامي تقديم مي‌شود. هدف ايشان بررسي مباني فقهي تقيه مداراتي از منظر آيات و روايات با رويکردي به تجزيه و تحليل عقلي بوده است. مهم‌ترين مباحثي که در کتاب حاضر بدان پرداخته شده از اين قرار است: تعريف لغوي و اصطلاحي تقيه، ادله مشروعيت آن (آيات، روايات، فطرت، عقل، اجماع، سيره متشرعه و سيره عقلا)، اقسام تقيه، احکام تقيه مداراتي، گستره اين تقيه و موارد استثناي آن.
معاونت پژوهشي مرکز فقهي ائمه اطهار(عليهم السلام) ضمن عرض سپاس به محضر خداي بزرگ که توفيق ارائه خدمتي ديگر به جامعه اسلامي را عنايت فرمود، و آرزوي رحمت واسعه الاهي براي حضرت آيت الله العظمي محمد فاضل لنکراني(رحمة الله)، بنيان گذار مرکز، و تشکر از مسئولين مرکز به ويژه رياست محترم آيت الله محمدجواد فاضل لنکراني، همچنين سپاس و قدرداني از نويسنده ارجمند و همه کساني که در سامان يابي اين اثر تلاش کردند، از جمله ارزيابان علمي آقايان استاد سيد محمد نجفي يزدي و دکتر سيدعلي علوي‌قزويني، آن را به محضر دانشوران نيک‌انديش جهان اسلام تقديم مي‌کند و از مخاطبان گرامي درخواست دارد با ارائه نظريات خويش اين مرکز را در رسيدن به اهداف علمي خود ياري‌رسان باشند.
محمدمهدي مقدادي
معاون پژوهشي مرکز فقهي ائمه اطهار(عليهم السلام)
بهار 1392