آشنایی با واژه های قرآنی

مقدمه
سپاس خداوندی را سزد، که بر بهترین بندگانش، محکم‌ترین آیات و نشانه‌های صدق پیامبرش را نازل کرد، کتابی که هرگز دستخوش تحریف قرار نگرفت و باآنکه همه را به تحّدی دعوت کرده بود و فریاد هل من مبارز سر می‌داد، فصحای عرب از آوردن یک آیه هم در مقابل آن عاجز بودند.

کتابی که همه را با تدبّر در خود، خاضع و خاشع‌گردانده؛ و بر قلّه‌های رفیع و بلند معرفتی می‌نشاند و با داشتن زیباترین واژه‌ها و فصیح ترین عبارات ادیبان عالم را مبهوت خود ساخته است.

با توجه به شناختی که از ویژگی‌های قرآن کریم داریم، می‌توان ادّعا کرد آشنائی با واژه‌ها و مفاهیم قرآنی بهترین راه برای آموزش زبان عربی، به ویژه برای پژوهشگران علوم اسلامی و طلاب حوزه‌های است؛ بیاد دارم که تا چندی پیش در حوزه‌های علمیه برای آشنا کردن طلّاب با واژه‌های عربی از آموزش کتاب نصاب‌الصبیان بهره ‌می‌گرفتند و در قالب اشعار زیبا و روان ، لغات عربی را به آنان می‌آموختند.

با این خاطره ایده‌ای نو در ذهنم پدید آمد و از خود پرسیدم، که چرا از این تجربه در آموزش قرآن‌کریم بهره نگیریم؟! و به این نتیجه رسیدم که با مقداری تغییرات می‌توان در زمان کوتاه با این روش، هم طلاب را تاحدودی زیادی با ترجمه قرآن آشنا کرد و هم به برکت این کتاب آسمانی لغات فراوانی را به آنان آموخت و هم تمرینی نورانی بر گذشته آموزش دوره ادبیات آنها داشت. زیرا مجموع کلماتی را که در قرآن کریم به کار گرفته شده است از 75666 کلمه تا 83679 کلمه در کتب مربوطه احصاء کرده‌اند؛ طبیعی است که فراوانی کاربرد کلمات یکسان نبوده و برخی فقط یک بار و بعضی بیش از هزار بار در قرآن بکار گرفته شده است.

تعداد فراوانی کلمات تکرار شده در قرآن

ردیف    مقدارفراوانی    تعداد        جمع
1        بالای 1000     3 مورد       5,963
2        500 تا 1000    8 مورد       5,480
3       100 تا 500      110 مورد   21,359
4       50 تا 100       88 مورد      6,311
5       40 تا 50        46 مورد       1,968

جمع تعداد 255 مورد    جمع کل: 41,081

بنابراین با آموزش 255 ریشه کلمه در موارد مذکور درجدول فوق می‌توانیم طلبه را با ترجمه نیمی از قرآن‌کریم آشنا کنیم. چرا که بسیاری از کلمات به یک ریشه و مبدأ اشتقاق بر می‌گردند، آموختن معنای آن مبدأ اشتقاق، به همراه قواعد ادبی، به ما کمک می‌‌دهد تا با کلمات بیشتری آشنا شویم، از باب نمونه مشتقات از ماده (ا ت ی) 157 مورد است که به گونه‌های مختلف 549 بار در قرآن کریم تکرار شده‌اند.

با این شیوه دانش‌آموخته ما با یاد‌گیری معنای اصلی کلمه می‌تواند بیش از پانصد مورد از کلمات قرآنی را ترجمه کند. به یقین تلفیق آموزش کلمات قرآنی به همراه آموخته‌های (ادبی) صرفی و نحوی تأثیر بسزایی در مهارت‌افزایی طلاب در فهم جملات و عبارات عربی خواهد داشت.

کتاب پيش رو:

عمدۀ اطلاعات داده شده در این نوشتار، از کتاب معجم الإحصائی لألفاظ القرآن الکریم استفاده شده است.

کلمات احصاء شده گاه اسم، مثل «موسی» و گاه فعل، مثل « کَتَبَ» و برخی از مقولۀ حروف مثل «سوف» می‌باشند، البته عمدۀ اشتقاقات مربوط به افعال است.

با توّجه به محدودیت زمانی آموزش طلّاب؛ ریشه‌های انتخاب‌شده صرفاً از مواردی آمده، که بیش از چهل بار در قرآن کریم به کار رفته است، ولی در مجموع بیش از نیمی از این کتاب آسمانی را پوشش می‌دهد.

تنظیم مطالب به این صورت است که در ابتدا ریشه‌های کلمات به صورت الفبایی با توجه به حروف ریشۀ لغات چیده شده است، سپس تعداد و مشتقات از هر ریشه را ذکر کرده و پس از آن به الفاظ مشتقه از آن به تفصیل پرداخته‌ایم، تا دانش‌پژوه بتواند نمونه‌های آن را با مراجعه به معجم المفهرس در قرآن کریم جستجو کند و در پایان تعداد موارد کاربرد کلمات را متذکر شده‌ایم.

پس از ذکر هر مورد، به تناسب تمارین و یا پرسش‌هایی به شکل زیر خواسته شده است:

الف) چون عمده کلمات، مشتق از ریشۀ خاصّ هستند که در قالب‌های گوناگون مطرح شده‌اند، جهت مهارت‌افزایی طلّاب در مباحث صرفی و بالا بردن سطح دقّت آنان از آنها خواسته شده که با مراجعه به قرآن کریم، چند نمونۀ خواسته‌شده را دقیق ترجمه کنند، در این خواسته چند فایده منظور بوده است:

1. انس بیشتر با قرآن‌کریم با مراجعه‌های مکرّر؛

2. تمرین آموخته‌های گذشته در صرف؛

3. بالا بردن دقّت طلاب در فهم معانی کلمات، در قالب‌ها و ترکیبات مختلف؛

البته به جهت پرهیز از بی رغبتی طلّاب به انتخاب چند نمونه مهمتر، اکتفا کرده‌ایم و در صورت تمایل و اشتیاق آنان، حّل تمارین بیشتر مفید خواهد بود.

ب) با توجّه به اینکه این کتاب برای طلاب پایه اوّل و دوّم تهیه شده است، در موارد اندکی نیز سئوالات نحوی به تناسب پرسیده شده است.

ج) در مواردی که لغویون برای ریشه لغت، چند معنا را ذکر کرده‌اند، گاه تمرین بند الف را به صورت معکوس درخواست کرده‌ایم و گفته‌ایم که برای هر یک از معانی مذکور شاهدی از قرآن کریم بنویسید.

د) به جهت بالا بردن دقت طلّاب و تدّبر بیشتر آنان در مفاهیم قرآنی، گاه به عنوان تحقیق از آنها خواسته شده که درباره ارتباط بعضی از معانی با معنای ریشه جستجو و تحقیق بیشتری کرده و نتیجه آن را بنویسند.

هـ) در برخی از موارد که کلمه، مشتقات زیادی نداشته و یا پیچیدگی خاصّی در ترجمه مشتّقات احساس نمی‌شده، از طلاب محترم خواسته شده است که به چند مورد از آیاتی که توجه آنان را از نظر محتوا به خود جلب کرده است اشاره کنند، این نحو پرسش علاوه بر آنکه انس بیشتر طلاب عزیز را با این کتاب آسمانی و سرچشمه زلال وحی‌الهی می‌طلبد، موجب آشنائی بیشتر مربّیان، با روحیات دانش آموختگانشان می‌گردد.

و) قابل ذکر است که گاه در انتخاب حروف ریشه کلمات اختلاف است، ولی ما در این کتاب با توّجه به مبتدی بودن طلّاب در این پایه‌ها، از ورود به این بحث پرهیز کرده‌ایم و اساتید محترم در صورت وجوه مقتضی، می‌توانند متعلمین خود را در این زمینه آموزش دهند.

ز) سودمند بودن این کتاب زمانی کاملاً محسوس می‌شود که استادی مسلّط به قواعد ادبی و آشنا به مفاهیم قرآنی، متعلّم مشتاق را همراهی کرده و با هدایت او کار سامان یافته و به فرجامی نیک منتهی شود.

درپایان متذّکر می‌شوم که مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم‌السلام) ـ که از یادگارهای ارزشمند مرجع عالیقدر مرحوم آیةاللّه العظمی فاضل لنکرانی(رحمه‌اللّه) می‌باشد و هم‌اکنون به ریاست حضرت آیت الله آقای حاج شیخ محمد جواد فاضل لنکرانی(دام‌ظلّه) اداره می‌شود ــ بخشی را برای آموزش سطح یک تحت عنوان مدرسه علمیه‌ائمه‌اطهار(عليهم‌السلام) دائر کرده است. این کتاب جهت آموزش طلّاب این مدرسه در نیمسال دوّم پایه اوّل تنظیم شده است که با توجّه به تعجیل، مصون از اشتباه و خطا نخواهد بود و با پیشنهادات و راهنمایی‌های اساتید، می تواند به صورت کامل‌تر و مفیدتر مورد استفاده قرار گیرد.

اللهم اجعله ذخراً لنا ولوالدینا یوم لا ینفع مال و لا بنون الّا من أتی اللّه بقلب سلیم.

محمدرضا فاضل کاشانی