تنبیه بدنی کودکان در نظام بین‌الملل، حقوق بشر و فقه امامیه

پیش‌گفتار
(وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَمَ وَحَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَفَضَّلْناهُمْ عَلى‏ كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً)؛ «سوره اسراء 70»

و به راستي ما فرزندان آدم را ارجمند داشته‌ايم؛ و آنان را در خشکي و دريا [بر مرکب‌هاي راهور] سوار کرده‌ايم؛ و از انواع نعمت‌های پاکيزه به آنان روزي داديم؛ و آن‌ها را بر بسياري از موجوداتي که خلق کرده‌ايم، برتري بخشيديم.

مقدّمه
تمامي اديان الهي، بشر را بهترين موجود نظام آفرينش دانسته، و بر اين باورند که پيامبران الهي آمده‌اند تا پيام حرّيت انسان و جايگاه ويژه او را گوشزد کرده، و زمينه رشد و کمال انسان را از گذر تعاليم و آموزه‌هاي اخلاقي و معنوي فراهم آورند.

در قرآن کريم تصريح شده است که انسان جانشين خداوند در روي زمين بوده، در بهترين صورت و نظام خلق شده، صاحب تعقّل و تفکّر است، و تمام آموزه‌هاي الهي بر فطرت پاک او نازل شده است.

متأسّفانه برخلاف این جايگاه برجسته، بشر در گذر زمان و قرون متمادي، به جهت فزون‌طلبی، از روحي استکباري برخوردار گشته و نقض بسياري از حقوق و آزادي‌هاي فردي و اجتماعي را به نظاره نشست. در اين ميان، کودک به خاطر آسيب‌پذيري فوق العاده، هماره در وسط ميدان فساد و تباهي، در معرض خطرات و ناگواري‌هاي گوناگوني چون: بهره‌کشي، خريد و فروش، بردگي و ديگر رفتارهاي غير انساني بوده است.

اين روند ناگوار که عقل بشري آن را مردود دانسته و در آرمان‌هاي ديني و اخلاقي نيز مذمّت شده است، سبب گرديد تا بسياري از مصلحان و انديشمندان به برکت توسعه فکري و اخلاقي جامعه بشري و با الهام از تعاليم و آموزه‌هاي حيات‌بخش اديان، براي پيشگيري از جنايات گسترده و پاسخ‌دهي به مطالبات فزاينده‌ی جهاني در جهت رعايت حقوق انساني و حفظ صلح، به سمت تدوين اسناد و مقرّرات بين‌المللي در عرصه حقوق بشر همّت گمارند.

کودکان به عنوان آينده‌سازان جوامع بشري از يک سو، و آسيب‌پذيري بسيار زياد از ديگر سو، مورد توجّه خاصّ قرار گرفتند؛ به صورتي‌که امروزه، شاهد تدوين قواعد و مقرّرات حمايتي در ارتباط با آنان، در سطوح مختلف داخلي و بين المللي هستيم.

در اين نوشتار، سعي شده است يکي از موضوعات بسيار مهمّ در زمينه حقوق کودکان و در ارتباط با تماميّت جسماني آنان، يعني «تنبيه بدني کودکان» در دو ديدگاه اسلام شيعي و نظام بين المللي حقوق بشر مورد تدقيق و بررسي قرار گيرد.

به اعتقاد نگارنده، اسلام ونظام بين‌الملل حقوق بشر در رابطه متقابل خود، زماني مي‌توانند در رسيدن بشر به سعادت و کمال نقش داشته باشند که مفاهيم ديني و حقوق بشري در فضايي تهي از تشويش و پيش‌داوري، براساس اصل «دگر‌انديشي» به شناسايي يکديگر و تبادل انديشه بپردازند. بنابراين، نمي‌توان هر انتظاري را از منظومه حقوق بشر داشت و تصوّر کرد قواعد حقوق بشر مي‌توانند جاي آموزه‌هاي ديني و يا اخلاقي را بگيرند؛ و يا نمي‌توان به سادگي دستاورد بشر پس از قرن‌ها انديشه‌ورزي و تلاش علمي را به صرف اين‌که در فلان مسأله با نظر ما منطبق نيست، نفي کرد. بلکه رويکرد منطقي آن است که از دين، اخلاق، عقلانيّت و تجربيّات علمي و عملي بشر، در جهت تقويت حقوق و کرامت انساني به صورت شايسته استفاده شود.

از اين‌رو، در تحقيق حاضر، ضمن طرح ديدگاه‌هاي مطرح در دو نظامِ فقه شيعي و حقوق بشر، تلاش شده است مسأله «تنبيه بدني کودکان» به‌ عنوان يکي از محورهايي که بررسي و تحليل آن، در تربيت، رشد و پرورش کودکان، استحکام بنيان خانواده و آينده جوامع بشري نقش بسزايي دارد، مورد بررسي و دقّت علمي قرار گيرد.

تبيين موضوع
از جمله‌ي مسائل حسّاس و مهمّ تربيتي که خانواده‌ها و جوامع بشري دچار آن هستند، چگونگي برخورد با اعمال و کردارهاي نارواي کودکان است. در ديدگاه اسلامي و به خصوص فقه سترگ شيعه که در کشور ما منبع الهام‌بخش جهت قانونگذاري محسوب مي‌گردد، علاوه بر توجّه خاص به امور تربيتي کودکان و رشد و سعادت آنان، در مواردي نيز تنبيه کودکان به جهت رعايت مصلحت و غبطه‌ي آنان، جايز و بلامانع دانسته شده است. اين مطلب در عبارات مشهور فقهاي اماميّه ذکر، و به دنبال آن قوّه مقنّنه جمهوری اسلامی ایران در موادّي از قوانين، چون ماده‌ي 1179 قانون مدني به صراحت بيان مي‌کند: «ابوين طفل حقّ تنبيه طفل خود را دارند...».

از سوي ديگر، سال‌هاست که نظام بين الملل حقوق بشر تلاش مي‌کند تا تنبيه بدني کودکان را از جوامع حذف نمايد. در اين راستا، نظام حقوق بشر تحت عناوين مختلف و با ابزارهاي گوناگون درصدد ترويج اين ديدگاه بوده و معتقد است تنبيه کودکان بر خلاف کرامت انساني و تماميّت جسماني کودکان بوده و گاه، امري غير انساني، تحقيرآميز و خشن نيز محسوب مي‌شود؛ لذا، تمام تلاش خود را بر اين امر متمرکز نموده است که از اِعمال همه‌ي انواع تنبيه و مجازات بدني کودکان در سطح جهاني جلوگيري کرده، و اين عمل را به طور کلّ حذف نمايد. بنابراين، در بدو امر و به ظاهر، دو رويکرد متعارض شکل مي‌گيرد.

ما ضمن بررسي و تبيـين موضع واقعي اين دو ديـدگاه، سعي نموده‌ايم با توجّه به غبطه و مصلحت کودکان و منافع اجتماع، تربيت، رشد و حقوق کودکان، راه‌کارهاي مناسب جهت نزديکي دو رويکرد به يک‌ديگر ارائه دهيم.

در روند بررسي اين مسأله از بُعد اسلامي، نه تنها آراي فقهاي شيعه در اين مسأله بررسي گرديده، بلکه سعي شده است تا با بررسي دقيق و اجتهادي از منابع حقوق کودک در قرآن کريم و سنّت معصومان(ع)، ديدگاه اسلامِ شيعي در اين موضوع، به درستی تبيين شود.

اهداف، اهميّت و انگيزه‌ي تحقيق
در وهله‌ي نخست، هدف کلّي تحقيق حاضر، هدف علمي و آکاداميک است؛ در اين راستا، تحقيق حاضر به ارائه‌ي ديدگاه‌هاي انديشمندان اسلامي و نظام حقوق بشر، در خصوص تنبيه بدني کودکان و مفاهيم مرتبط با آن مي‌پردازد، و در نتيجه، موجب افزايش دانايي و شناخت نسبت به اين دو ديدگاه مي‌شود.

در مرحله دوم، هدف تحقيق، به سبب اهميّت عملي موضوع تعريف مي‌گردد؛ چنان‌که مي‌دانيم يکي از چالش‌هاي اساسي که امروزه کشور ما و بسياري از کشورهاي اسلامي با نظام حقوق بشر در عرصه بين‌المللي دارند، به رويکردهاي متفاوت اين دو نظام نسبت به مسأله‌ي تنبيه بدني کودکان بر مي‌گردد. از اين رو، شروع گفتمانِ بين دو نظام در اين زمينه، نتايجي را در بر خواهد داشت که تعارض‌ها و تفاوت‌هاي موجود را کاهش دهد؛ و يا حدّاقل، باب مفاهمه را باز نمايد. اهمّيت مسأله از بعد داخلي و قانونگذاري را نيز مي‌توان بر اين نکته افزود.

پيشينه‌ي تحقيق
بر خلاف اهميّت بسياري که موضوع فوق از جهات گوناگون دارد، متأسّفانه، محقّقان داخلي کمتر به اين موضوع به شکل متمرکز و منسجم توجّه نموده‌اند. گرچه تعدادي از تحقيقات علمي را به‌ صورت پراکنده و غير منسجم در اين زمينه مشاهده مي‌نماييم، تاکنون، موضوع تنبيه بدني کودکان با رويکرد اسلامي ـ حقوق بشري، و به صورت منسجم، مورد بحث قرار نگرفته است. بيش‌تر کتاب‌ها و مقاله‌هاي موجود، تنبيه بدني کودکان را از ديد تربيتي یا روانشناسي و يا اسلامي بررسي کرده‌اند. در اين زمينه، مي‌توان به کتاب‌هايي چون «خانواده و تربيت کودک» نوشته‌ي دکتر علي قائمي، «روانشناسي کودک» نوشته‌ي دکتر سيروس عظيمي، «اصول و روش‌هاي تربيت در اسلام» نوشته‌ي دکتر سيّد احمد احمدي، مقاله‌ها‌ي «تنبيه از ديدگاه اسلامي» نوشته‌ي سيّد علي حسيني‌زاده و «بررسي تنبيه از منظر روايي، فقهي و روانشناسي» سيّد جواد حسني نام برد. فقها نيز مسأله‌ي تنبيه کودک را به صورت مستقلّ بحث نکرده و در خلال مباحث مربوط به حدود و تعزيرات به اين مطلب پرداخته‌اند.

از جهت بين‌المللي نيز مقالات و کتاب‌هايي چون:

ـ «Corporal Punishment: A Human Rights Violation» نوشته‌ي خانم بايتنسکي،

ـ «Corporal Punishment of Children (Spanking)» نوشته‌ي دکتر لارزلر،

ـ «Corporal Punishment» نوشته‌‌شده توسط گروه محافظت کودکان و... موجود است؛ امّا همه، تنبيه بدني را فقط از ديدگاه نظام بين‌الملل حقوق بشر مورد بررسي قرار داده‌ و ديدگاه اسلامي را در مطالعات‌شان مطرح نکرده‌اند. بنابراين، تحقيقي در اين زمينه به شکلي که مدّ نظر اين نوشتار است، ـ با توجّه به بررسي‌هاي صورت گرفته ـ مشاهده نمي‌شود.

طرح سؤالات و بيان فرضيات
مهمترين پرسش‌هايي که در اين تحقيق مورد توجّه قرار گرفته‌اند، بدين شرح است:

1. آيا تنبيه بدني کودکان از ديد نظام بين‌المللي حقوق بشر ـ (اسناد و رويّه موجود) ـ و ديدگاه فقه اماميّه قابل تقريب و تعامل است؟

2. مقصود از تنبيه و تأديب کودکان در نظام بين اللملل حقوق بشر و فقه اماميّه چيست؟ هم‌چنين مراد از مفاهيمي نظير: مجازات ظالمانه، تحقير‌آميز، غيرانساني، شکنجه که با تنبيه بدني ارتباط دارند، در نظام حقوق بشر چيست و مصاديق‌ آن‌ها کدام‌اند؟

3. آيا والدين و يا ديگران، اجازه تنبيه بدني کودکان در هر سنّي را دارند؟

4. رويکرد نظام حقوق بشر نسبت به تنبيه بدني کودکان و ديگر سوء رفتارها چيست؟

5. ديدگاه فقه شيعي نسبت به اين اَعمال چيست؟ و بر اساس کدام مباني و ادلّه اجازه تنبيه بدني کودکان در فقه اماميّه صادر شده است؟

6. کيفيّت تنبيه بدني کودکان از نظر فقه اماميّه به چه صورتي است؟ و ديدگاه فقه شيعه در مورد افراط و تفريط در تنبيه بدني کودکان چيست؟

به دنبال پرسش‌هاي فوق، فرضيه‌هاي اين تحقيق نيز به شرح زير است:

1. به طور اجمال، در فقه شيعي حقّ تنبيه بدني کودک که در نظام بين‌المللي حقوق بشر ممنوع دانسته شده، به رسميّت شناخته شده است؛ بر اين اساس، مي‌توان کودکان را تنبيه و تأديب کرد؛ اما اين، به آن معني نخواهد بود که امکان تعامل و نزديکي بين اين دو ديدگاه وجود ندارد؛ بلکه با استفاده از شيوه‌هاي استنباط فقهي، مي‌توان بين اين دو نظام حدّاکثر تقريب را ايجاد نمود.

2. منظور از تنبيه بدني، هر نوع عملي است که به تماميّت جسماني کودک آسيب رساند. اين عمل از نظر شدّت و ضعف، درجات متفاوتي دارد که با توجّه به آن درجات تقسيم مي‌شود و تحت ساير عناوين هم‌چون شکنجه و رفتار ظالمانه قرار مي‌گيرد.

3. آن‌چه مسلّم است اين که دوران کودکي به ادوار مختلف تقسيم مي‌شود؛ تنبيه بدني تا قبل از آن که کودک به مرحله تمييز برسد، جايز نيست.

4. نظام بين الملل حقوق بشر نسبت به تنبيه بدني کودکان و ساير سوء رفتارها رويکردي منفي داشته و اجازه تنبيه بدني کودکان را به هيچ عنوان صادر نمي‌نمايد.

5. مشهور فقهاي اماميه تنبيه بدني کودکان را جايز مي‌دانند؛ و مهم‌ترين ادلّه آنان روايات وارده از معصومين(ع) مي‌باشد.

6. در مورد کيفيّت تنبيه بدني کودکان نظرات متفاوتي وجود دارد؛ اما رعايت مصلحت و غبطه کودک در اين زمينه از اهميّت ويژه‌اي برخوردار است؛ و چنان‌چه در تنبيه بدني از حدّ متعارف تجاوز شود، مجريِ تنبيه مسؤول است و بايستي خسارت وارد آمده را جبران کند.

روش تحقيق
همان‌گونه که از عنوان بحث مشخّص است، روش تحقيق حاضر به طور کلّي، روش تحليلي و تطبيقي است؛ که علاوه بر توصيف و تحليل ممنوعيّت تنبيه بدني کودکان از ديدگاه نظام بين‌الملل حقوق بشر و مقايسه‌ي آن با ديدگاه فقه شيعه، سعي بر ارائه‌ي راه‌کارهاي حقوقي و فقهي دارد. و از جهتي ديگر، اين تحقيق، تحقيقي کتابخانه‌اي خواهد بود.

سازماندهي تحقيق
ساختار اصلي اين پژوهش بر اساس موضوع آن طراحي شده است؛ اما از آنجا که براي به انجام رسانيدن مطالعه‌اي کامل و نتيجه بخش، توجّه به برخي از مباحث تمهيدي و مقدّماتي ضروري مي‌نمود، بخش نخست تحقيق حاضر به بررسي «مفاهيم و کليات» مرتبط با موضوع، اختصاص يافته است. بعد از آن، در دو بخش، ديدگاه نظام بين‌الملل حقوق بشر و فقه اماميه در مورد تنبيه بدني کودکان مورد بررسي قرار گرفته است. لذا، بخش دوم با عنوان «تنبيه بدني کودکان در نظام بين‌المللي حقوق بشر» در دو فصل ارائه شده است. در فصل يکم، ممنوعيّت تنبيه و مجازات بدني کودکان بيان شده و در فصل دوم، ممنوعيّت شکنجه و ساير سوء رفتارها نسبت به کودکان از نظر نظام بين‌الملل حقوق بشر مورد بررسي قرار گرفته است. بخش سوم نيز با عنوان «تنبيه بدني کودکان در فقه اماميّه» در دو فصل ارائه شده است. در فصل يکم، بررسي فقهي تنبيه بدني و اصل جواز يا ممنوعيّت آن مورد بررسي قرار گرفته و در فصل دوم، موارد جواز تنبيه بدني در فقه اماميّه و راه‌کارهاي تقريب آن با نظام بين‌المللي حقوق بشر طرح شده، و مورد بررسي و دقّت قرار گرفته است. هم‌چنين در انتهاي هر بخش و نيز در پايان کتاب، جمع‌بندي و نتيجه‌گيري مطالب ارائه گرديده است.

لازم به يادآوري است بخش عمده اين تحقيق، پايان‌نامه کارشناسي ارشد نويسنده در رشته حقوق بشر است که با راهنمايي جناب حجت الاسلام والمسلمين آقاي دکتر سعيد رهايي و مشاوره جناب آقاي دکتر ناصر قربان‌نيا و داوري جناب آقاي دکتر سيّد محمّد قاري سيّد فاطمي، در دانشگاه مفيد، و با درجه عالي دفاع شده است.

بر خود لازم مي‌دانم از همه کساني که به اين‌جانب در به ثمر رسيدن اين اثر ياري نمودند، تشکّر و قدرداني نمايم؛ به خصوص از عنايت ويژه حضرت آيت الله حاج شيخ محمّدجواد فاضل لنکراني (دامت برکاته)، رياست محترم مرکز فقهي ائمّه اطهار(ع) متشکّرم که علاوه بر موافقت با چاپ کتاب، بخش‌هايي از آن را نيز مورد مطالعه و دقّت قرار داده، نظرات ارزشمندي را متذکّر شدند؛ هم‌چنين از حضرت حجت‌الاسلام والمسلمين استاد ابوالقاسم عليدوست (دام عزّه) تشکّر مي‌شود که علي‌رغم مشغله فراوان، زحمت ارزيابي علمي اثر را بر عهده داشتند، و نکات خوبي را در مباحث فقهي ياد‌آور گرديدند.

و نيز از جناب حجت الاسلام و المسلمين فاضل کاشاني (دام عزّه) مدير محترم مرکز فقهي ائمّه ‌اطهار(ع) سپاسگزارم.

درخاتمه نیز از بذل عنایات و توجّه ویژه والد مکرّم و عالم فرزانه و گرامی‌ام، حضرت آیت‌الله حاج آقا میرتقی حسینی گرگانی (دام ظلّه) که به مقتضای رأفت و مربّی‌گری پدرانه، تمام زندگی‌ام را رهین ایشان هستم، و با مطالعه دقیق مطالب کتاب، مرا مورد تشویق و تفقّد خود قرار دادند، کمال تقدیر و تشکّر را دارم.

قم ـ سيّدجواد حسيني‌خواه