درآمدی بر فقه اجتماعی

مـقـدمـه    23
فصل نخست: کلیات / 29

جایگاه دانش فقه در طبقه‌بندی علوم    31
1. ماهیت فقه    32
2. انواع طبقه‌بندی علوم و جایگاه فقه در آنه    34
2ـ1. طبقه‌بندی علوم از منظر روایات    34
2ـ2. طبقه‌بندی علوم از منظر متکلمان    35
2ـ3. طبقه‌بندی علوم از منظر عرف    36
2ـ4. طبقه‌بندی علوم از منظر فلاسفه    38
3. نسبت فقه و کلام    41
4. رابطۀ رویکردهای فوق    43
5. ظرفیت انتقادی فقه    45
6. غایت فقه    47
جمع‌بندی    48
مبـانـی علـم فـقه    51
1. علم کلام و نسبت آن با علم فقه    53
1ـ1. موضوع علم کلام و تحولات تاریخی آن    54
1ـ2. غایت و روش علم کلام    57
1ـ3. جایگاه علم کلام    58
الف) کلام به مثابه علم نظری    58
ب) کلام به مثابه علم عملی    59
2. مبانی هستی‌شناختی علم فقه    61
2ـ1. اثبات وجود خد    61
2ـ2. اثبات عدل و معاد    61
2ـ3. اثبات موضوع علم فقه    62
3. مبانی انسان‌شناختی علم فقه    63
3ـ1. جاودانگی انسان    63
3ـ2. هدف‌مند بودن انسان    63
3ـ3. لزوم تکلیف    64
3ـ4. لزوم بعثت انبیاء    64
3ـ5. عصمت پیامبر    64
3ـ6. اجتماعی بودن انسان    65
4. مبانی معرفت‌شناختی علم فقه    67
4ـ1. مصونیت قرآن از تحریف    67
4ـ2. مصونیت سنت از خط    67
4ـ3. حجیت عقل    67
4ـ4. ملاکات احکام و حجیت قول امام    68
4ـ5. تاریخی نبودن قرآن    68
4ـ6. تعریف دین    69
4ـ7. نسبت فقه و اخلاق    69
4ـ8. غایت فقه    70
4ـ9. زمان و مکان    70
4ـ10. عرصه‌های فقهی تأثیرگذار    70
الف) فقه سیاسی    71
ب) فقه قضایی    72
ج) فقه اقتصادی    73
د) فایدۀ توجه به این عرصه‌ه    74
5. مبانی روش‌شناختی علم فقه    74
6. ثمرۀ بحث از مبانی    75
جمع‌بندی    75
چیستی فقه اجتماعی    77
1. ماهیت فقه اجتماعی    77
2. فقه اجتماعی عام و فقه اجتماعی خاص    81
3. تکالیف اجتماعی    83
3ـ1. تکالیف فردی و تکالیف اجتماعی    84
3ـ2. تمایز بین تکالیف اجتماعی و تکالیف فردی    85
4. موضوع فقه اجتماعی    86
5. تفاوت فقه فردی و فقه اجتماعی    87
6. پیشینۀ فقه اجتماعی    90
7. مسائل کلان فقه اجتماعی    92
7ـ1. مسائل فقه اجتماعی در حوزه زنان و خانواده    92
7ـ2. مسائل فقه اجتماعی در حوزه ورزش    93
7ـ3. مسائل فقه اجتماعی در حوزه شادی و اوقات فراغت    93
7ـ4. مسائل فقه اجتماعی در حوزه محیط زیست    94
7ـ5. مسائل فقه اجتماعی در حوزه شهرسازی و معماری    94
7ـ6. مسائل فقه اجتماعی در حوزه فرهنگ    94
7ـ7. مسائل فقه اجتماعی در حوزه گردش‌گری    95
7ـ8. مسائل فقه اجتماعی در حوزه ترافیک    96
7ـ9. مسائل فقه اجتماعی در حوزه مدیریت شهری    97
جمع‌بندی    98
روش‌شناسی فقه اجتماعی    99
1. عقل    100
2. نقش و جایگاه حاکم اسلامی    103
2ـ1. اقسام احکام    104
2ـ2. شرایط صدور حکم حکومتی    106
2ـ3. جایگاه و اختیارات حاکم و حکومت اسلامی در جامعه    109
2ـ4. تفاوت دو دیدگاه    114
3. قواعد فقهیه و فقه اجتماعی    115
3ـ1. قاعدۀ نفی سبیل    116
3ـ2. قاعدۀ حرمت اعانه بر اثم    116
3ـ3. قاعدۀ الزام    117
3ـ4. قاعدۀ عدم جواز اختلال نظام    118
3ـ5. قاعدۀ حرمت افساد در زمین    119
4. روش تجمیع ظنون یا روش انضمامی    120
جمع‌بندی    121
فصل دوم: تعامل فقه و جامعه / 123

فقه و زمینه‌های اجتماعی    125
روابط فقه و زمینه‌های اجتماعی    127
1. تأثیر اجتماع در فهم ملاكات احكام    128
پیش‏فرض‌هاى كلامى ملاكات شرعى    128
2. تأثیر اجتماع در موضوع    131
2ـ1. رابطۀ حكم و موضوع    131
2ـ2. اقسام موضوع    132
2ـ3. چگونگى تأثیر اجتماع در موضوعات    132
3. تأثیر اجتماع در مصداق موضوع    134
4. تأثیر اجتماع در حكم شرعى    135
4ـ1. تقسیمات حكم شرعى    135
4ـ2. نقش ساختارها و عوامل اجتماعى در احكام شرعى    136
5. تأثیر زمینه‌های اجتماعی در فهم نصوص فقهى    137
انواع تأثیرات زمینه‏هاى اجتماعى در درك نصوص فقهى    139
6. تأثیر زمینه‌های اجتماعی در روش‏شناسى و منابع استنباط فقهى    140
انواع منابع فقهى متأثر از زمینه‌های اجتماعی    142
7. تأثیر زمینه‌های اجتماعی در توسعۀ قلمرو فقه    145
انواع تأثیرات فقه بر اجتماع    145
جمع‌بندی    148
فقه و فهم اجتماعی    149
1. حجیت ظهور    151
انواع ظهور    152
دلالت لفظی قراردادی    152
دلالت لفظی سیاقی    152
2. بُعد اجتماعی فهم نص    153
3. شرایط حجیت مناسبت میان حکم و موضوع    157
3ـ1. نبود نص صریح بر خلاف مناسبت    158
3ـ2. به حد ظهور رسیدن    158
4. فهم اجتماعی و قیاس    159
5. قاعدۀ به‌کارگیری فهم اجتماعی نص    159
5ـ1. احکام تأسیسی و امضایی    160
5ـ2. احکام برآمده از نص و ظاهر    162
5ـ3. احکام مربوط به طبیعت انسانی، حیثیت اجتماعی و احکام آلی    162
6. گستره و کاربرد نظریۀ فهم اجتماعی نصوص    163
6ـ1. احکام شرعی برآمده از نصوص قطعی    164
6ـ2. احکام شرعی برآمده از متون ظاهری با موضوع طبیعت انسانی    164
6ـ3. احکام شرعی مبتنی بر متون ظاهری با موضوع مصالح اجتماعی انسان    164
الف) زکات فطره    165
ب) احتکار    166
ج) خیار تأخیر    167
7. احکام شرعی آلی    168
7ـ1. طهارت اهل کتاب    169
7ـ2. مدت وصول به یقین    170
8. کارکرد نظریه فهم اجتماعی    170
جمع‌بندی    171
تفقه با رویکرد اجتماعی همراه با تعبد به نصوص دینی    173
1. زمینۀ تاریخی کم‌رنگ شدن تفقه با رویکرد اجتماعی    175
2. مؤلفه‌های تفقه با رویکرد اجتماعی    178
2ـ1. توجه به فضای صدور روایت    178
توجه ویژه فقها به فضای اجتماعی صدور روایات    181
2ـ2. نقش علم در استنباط    185
2ـ3. داشتن نگاه نظام‌مند و توجه به حکمت احکام    186
2ـ4. اهمیت عنصر زمان و مکان در زمان صدور فتو    188
2ـ5. اهمیت عنصر مصلحت    189
2ـ6. توجه به سیره اجتماعی پیامبر اسلام و امامان معصوم    191
جمع‌بندی    191
کارکردهای فقه اجتماعی    193
1. تنظیم رفتارهای اجتماعی بر اساس هنجارهای فقهی    193
2. تقویت سرمایه اجتماعی    194
2ـ1. بُعد سیاسی    197
2ـ2. بُعد اقتصادی    199
الف) وقف    199
ب) زکات و انفاق    200
2ـ3. بُعد اجتماعی    203
الف) امر به معروف و نهی از منکر    203
ب) اخوت و برادری اسلامی بین افراد جامعه    208
ج) احسان به والدین وصله رحم    210
آسیب‌ها    211
3. نظام‌سازی در مسائل اجتماعی    211
3ـ1. تعریف نظام    212
3ـ2. دفع یک توهم    214
4. ایجاد تمدن نوین اسلامی    217
جمع‌بندی    222
بایسته‌های توسعۀ فقه اجتماعی    225
1. لزوم بازنگری در موضوع فقه    226
2. گسترۀ دین و فقه اجتماعی    230
3. بازنگری در عقاب و ثواب فردی    232
4. توجه به فقه اهداف    234
5. لزوم بازنگری در ابزار و روش    239
6. بازنگری در برخی از اصول عملیه    241
7. بازسازی ساختار فقه موجود    242
7ـ1. بخش عبادات    243
7ـ2. بخش اموال    243
الف) اموال عمومی    243
ب) اموال خصوصی    243
7ـ3. بخش سلوک و آداب و رفتار شخصی    244
8. لزوم توجه به نظام‌سازی فقهی فراتر از احکام و فتاوای گزاره‌ای    248
9. ضرورت بازبینی قواعد موجود و تأسیس قواعد متناسب    250
10. بازنگری در نسبت فقه اجتماعی با علوم اجتماعی موجود    253
11. برنامه‌ریزی بلندمدت    256
12. جرأت و جسارت علمی    257
13. رفع توهم جدایی فقاهت و سیاست    259
14. آسیب‌شناسی فقه اجتماعی    261
جمع‌بندی    263
فهرست منابع    267