دفاع مشروع در فقه اسلامی
-
معرفی اثر:
دفاع مشروع يكى از نهادهاى مهم و بحث انگيز در فقه و حقوق كيفرى است. اين بحث از ديرباز نزد اقوام و اديان مختلف مورد پذيرش بوده و با گذشت زمان تكامل يافته و در مقرّرات و مباحث حقوق كيفرى مطرح شده است. اين نهاد تأثير بسزايى در تأمين نظم جامعه و مبارزه با جرم و جنايت دارد؛ چه اگر متجاوز بداند در صورت تعدّى و تجاوز به حقوق مورد حمايتِ قانون با برخورد پيش‌دستانه و دفاع مستقيم مواجه خواهد شد و در اين ميان از هيچ مصونيتى‌برخوردار نيست، انگيزه او براى تجاوز و ارتكاب جنايت كاهش خواهد يافت.
دفاع مشروع به پيروى از آموزه هاى ارزنده شريعت مبين اسلامى، در فقه كيفرى اسلام نيز مورد توجه قرار گرفته است. البته فقيهان ما به طور پراكنده و در مباحث گوناگون در مورد آن بحث و گفت‌گو كرده‌اند، ولى به‌رغم تدوين مقالات و نوشتارهاى حقوقى گوناگون در اين باره، تا كنون تحقيق جامعى از ديدگاه فقه اماميه عرضه نشده است و مسائل مهمى نيز در اين ميان مغفول و بى پاسخ مانده است.
رسالت بنيادين «مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام » كه به اهتمام مرجع عالى‌قدر حضرت آيت‌الله العظمى فاضل لنكرانى قدس‌سره در سال 1376 بنيان نهاده شده است، توليد دانش در عرصه فقه و علوم وابسته، فراهم آوردن بسترهاى مناسب براى تربيت محققان و مجتهدان توانمندى است كه بتوانند با نگارش آثار علمى به معرفى انديشه اسلامى و دفاع از مرزهاى آن بپردازند. در اين راستا، موضوع نوشتار حاضر جزء اولويت‌هاى پژوهشى اين مركز قرار گرفت و نويسنده محترم حجت الاسلام والمسلمين جناب آقاى ابراهيم بهشتى دامغانى، كه خود از محققان با سابقه اين مركز هستند، عهده‌دار انجام آن شدند. ايشان با همت والا كوشيده‌اند با رويكرد فقهى و بر اساس آيات و روايات شريف و نظرات فقيهان شيعه، ضمن بازپژوهى موضوع دفاع مشروع در منابع و متون فقه اسلامى، اثرى جامع را فراهم آورند كه بى گمان با نوشتارهاى حقوقى مربوط به اين عرصه، تفاوت‌هاى قابل درنگى دارد؛ از جمله تحليل مبانى و مستندات، تبيين ديدگاه فقيهان و پرداختن به «دفاع اجتماعى» و «دفاع از كيان اسلام».
اينك كه حاصل اين تلاش با عنوان: «دفاع مشروع در فقه اسلامى» به محضر مخاطبان گرامى عرضه مى‌شود، به جاست ضمن تقدير و تشكر از نويسنده محترم، از انديشمندانى كه در ارزيابى و سامان يافتن اثر حاضر نقش داشته‌اند، به ويژه حجت‌الاسلام والمسلمين آقاى سيف‌الله صرّامى و جناب آقاى دكتر سعيد قماشى قدردانى نماييم. اميد است كه انتشار اين اثر مورد استقبال و استفاده فقه‌پژوهان و انديشوران جامعه اسلامى قرار گيرد.
دكتر محمدمهدى مقدادى
معاون پژوهشى مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام
زمستان 1390 -
فهرست مطالب:
مقدمه / 9
پيش گفتار / 11
بخش اوّل: مفهوم، اقسام و مبانى دفاع مشروع
فصل اوّل: مفهوم دفاع مشروع و اقسام آن / 15
الف: معناى دفاع / 15
ب: ماهيت دفاع / 17
ج : اقسام دفاع مشروع / 24
فصل دوم: مبانى دفاع مشروع / 25
الف: دليل عقلى / 25
ب: دليل نقلى / 27
دسته اوّل: آيات / 27
دسته دوّم: روايات / 35
بخش دوم: دفـاع فـردى
فصل اول: شرايط دفاع فردى / 43
خطر واقعى يا اعتقادى / 53
اطلاق روايات يا عدم لزوم مناسبت / 59
فصل دوم: فقدان مسئوليت در دفاع / 65
فصل سوم: ضرورت اثبات دفاع شرعى / 71
فصل چهارم: حكم تجاوز از حدّ دفاع / 79
فصل پنجم: دفاع فردى شخصى / 89
الف: دفاع از جان خود / 89
حكم فرار / 94
ب: دفاع از جان بستگان خود / 96
ج: دفاع از تجاوز به حريم / 97
فرع اوّل: جواز قتل متجاوز بر حريم / 101
فرع دوم: دفاع از چشم‌چرانى اجنبى به حريم / 107
فرع سوم: عدم جواز مقابله به مثل در قذف / 108
د: دفاع زن از شرف خود / 110
ه : دفاع از مال خود / 114
فصل ششم: دفاع فردى غيرى / 121
الف: دفاع از جان شهروندان / 121
ب: دفاع از شرف شهروندان / 126
ج: دفاع از مال شهروندان / 129
بخش سوم: دفاع اجتماعى
فصل اوّل: نظارت عمومى و آثار ترك آن / 133
آثار ترك نظارت عمومى / 137
فصل دوم: مفهوم و اقسام معروف و منكر / 143
الف: معناى معروف و منكر / 143
ب: معناى امر و نهى قلبى / 145
ج: معناى «امر و نهى يدى» / 150
د: اقسام معروف و منكر / 151
ح: مراتب امر و نهى / 154
ه : تفاوت امر به معروف با اقامه حدود / 162
پيشينه امر به معروف و نهى از منكر / 170
فصل سوم: وجوب امر به معروف و نهى از منكر / 173
الف: وجوب عقلى يا شرعى / 175
ب: وجوب عينى يا كفايى / 178
ج: وجوب تعبّدى يا توصّلى / 184
عدم وجوب امر و نهى در مستحبات / 185
فصل چهارم: شرايط وجوب امر به معروف و نهى از منكر / 187
شرايط امر و نهى يدى / 217
الف: اعتبار اذن امام / 217
ب: عدم تجاوز از حدّ لازم / 223
بخش چهارم: دفاع از كيان اسلام
فصل اوّل: معناى لغوى و اصطلاحى جهاد / 229
نسبت دفاع با جهاد / 231
انواع دفاع / 232
آمادگى براى دفاع / 234
وجوب دفاع / 238
عدم اعتبار اذن امام در دفاع / 241
فصل دوم: اسلام و رفتار مسالمت‌آميز با بيگانگان / 243
اسلام و دعوت / 247
عدم اكراه در پذيرش اسلام / 256
اسلام و صلح / 259
صلح با اهل كتاب / 267
شرائط ذمّه / 272
تفاوت عقد ذمّه با هُدنه / 275
مشركان و جزيه / 277
امـان / 280
وفاى به تعهدات اجتماعى / 285
فصل سوم: دفاع در برابر بغات / 293
لبيك به فرمان امام / 299
شرايط تحقق موضوع بغى / 301
اوّل: عدالت امام مهم‌ترين شرط / 301
نقدى بر كلام ابن خلدون / 304
شرط دوم / 310
فهرست منابع و مآخذ / 312
-
مقدمه:
بسم الله الرحمن الرّحيم
الحمد للّه رب العالمين والصلاة والسلام على سيّدنا ونبيّنا ابى القاسم محمّد وعلى آله الطاهرين سيّما بقية الله الأعظم حجّة بن الحسن عجّل الله تعالى فرجه
كتاب دفاع مشروع در فقه اسلامى كه از ديد دانش‌پژوهان گرامى مى‌گذرد، نوشتارى است علمى و مبتنى بر آيات و روايات پيامبر اعظم صلى‌الله‌عليه‌و‌آله و اهل‌بيت طاهرين عليهم‌السلام . در اين كتاب، برخلاف كتاب‌هاى حقوقى كه كمتر به مبانى فقهى و نظرات فقهاى شيعه توجه شده، به ديدگاه فقيهان و نظرات علماى اعلام كه برخاسته از آيات و روايات مى‌باشد پرداخته شده است.
اگرچه پيرامون دفاع مشروع كتب و مقالات متعدّدى به زبان فارسى يا عربى نگاشته شده است، ليكن عمده اين آثار با رويكرد حقوقى به مقوله دفاع از خود پرداخته‌اند. نهايت اين‌كه نويسندگان عرب‌زبان نيز پاره‌اى از نظرات فقيهان اهل
سنّت را مطرح كرده‌اند. از اين رو، لازم بود با عنايت شايسته به ديدگاه بزرگان دين و نظرات دانشمندان بزرگ شيعه و تحليل و بررسى مبانى و مدارك آن بر پايه قرآن كريم و احاديث شريف اهتمام شود. كتاب حاضر، گامى است هرچند مختصر در اين مسير و بى‌گمان دستاوردهاى آن از كتاب‌هاى حقوقى نگاشته شده در خصوص دفاع مشروع تا حدودى متمايز و متفاوت است.
در اين مجال لازم مى‌دانم از مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام ـ كه به همّت مرجع عاليقدر مرحوم آيت‌الله العظمى فاضل لنكرانى قدس‌سره تأسيس شده، و امروز تحت اشراف خلف صالح ايشان حضرت آيت‌الله محمدجواد فاضل لنكرانى است ـ تقدير و تشكر كنم كه طرح اين نوشتار و امكانات پژوهشى و تحقيقى را در اختيار اينجانب گذاشت و نيز از مدير مركز حضرت حجت‌الاسلام والمسلمين محمدرضا فاضل كاشانى، و معاون پژوهشى مركز دكتر محمدمهدى مقدادى و تمام كسانى كه در نشر اين اثر همكارى كرده و متحمّل زحماتى شده‌اند، تشكر مى‌نمايم.
ربنا تقبّل منّا انّك أنت السّميع العليم
ابراهيم بهشتى دامغانى