شرطیت طهارت و مانعیت نجاست در عبادات

یکی از مباحث کاربردی در فقه عبادات، مسأله شرطیت طهارت و مانعیت نجاست است، و مقصود از عنوان شرطیت طهارت، شرطیت طهارت خبثی است نه مطلق طهارت. به این بیان که در میان فقهای امامیه اتفاق نظر است که طهارت حدثی، که وضو، غسل و تیمم است، در صحت نماز و طواف واجب، شرط می‌باشد؛ به نحوی که حتی اگر مکلف یقین به حصول طهارت حدثی داشته باشد و با همان یقین وارد نماز بشود و بعد از اتمام نماز، متوجه شود که نمازش بدون طهارت حدثی بوده و در واقع جهل مرکب داشته است، در این فرض، به فتوای فقهای امامیه باید در داخل وقت اعاده و در خارج وقت، قضا بکند.

بنابراین مقصود از شرطیت طهارت در محل بحث، که عده‌ای از بزرگان امامیه معتقد شده‌اند، همان شرطیت طهارت خبثی است. یعنی همان‌طوری که طهارت از حدث شرط صحت نماز و طواف می‌باشد، آیا طهارت از خبث نظیر طهارت لباس یا بدن از خون شرط صحت عبادت می‌باشد، به نحوی که قبل از ورود به عبادت، تحقق شرط مذکور باید احراز شود یا خیر؟ پاسخ به سوال مذکور عنوان اولی است که در این نوشتار بررسی می‌گردد.

عنوان دومی‌‌ که در موضوع کتاب به آن پرداخته شده، مانعیت نجاست است. مقصود آن است که طهارت خبثی به خلاف طهارت حدثی، شرط صحت عبادات نیست، بلکه نجاست مانع است. به بیان اینکه اگر مکلف طهارت خبثی را احراز نکرده باشد، تا هنگامی که علم به نجاست نداشته، می‌تواند وارد نماز شود. البته جواز ورود به عبادت طبق نظریه‌ی صحیح یعنی مانعیت نجاست معلومه می‌باشد، اما بنابر مانعیت نجاست بدون معذر، ورود به عبادت نیازمند حجت شرعی است.

عنوان سوم در این کتاب واژه عبادات است. مقصود از عبادات امور تعبدی یا واجبات تعبدیه می‌باشد. یعنی اموری‌ که آوردن آنها مشروط به قصد قربت است، به نحوی که آنها دخیل در غرض مولی در امتثال تکلیف می‌باشند، نظیر نماز و طواف.

بنابراین در تببین عنوان کتاب «شرطیت طهارت و مانعیت نجاست در عبادات» می‌توان گفت در امور عبادی که نیاز به قصد قربت است، تنها نجاست خبثیه معلومه مانعیت دارد، نه اینکه طهارت خبثی نظیر طهارت حدثی شرطیت داشته باشد.

در اهمیت مسأله شرطیت و مانعیت همین بس که اگر برای فقیهی بعد از دقت در ادله به ویژه در روایات، اطمینان حاصل شد که در صحت عبادات نظیر نماز و طواف واجب، طهارت خبثی شرط نیست و نجاست خبثیه معلومه مانعیت دارد، نتیجه‌اش همان تسهیل بر بندگان است، ولی اگر بعد از تفحّص روشن شود که طهارت خبثی مانند طهارت حدثی شرط صحت عبادات است، در صورت نیاوردن نماز با این شرط، نماز نیاز به اعاده در داخل وقت یا قضا در خارج وقت دارد. هدف از تأليف پیش رو اثبات مانعیت نجاست معلومه در عبادات است که در فرض شک در نجاست یا در فرض غفلت از نجاست، می‌توان به این شک اعتنا نکرد، همانطوری‌که عده‌ای از بزرگان نظیر: محقق نراقی، شیخ محمدحسن نجفی، محقق نائینی و سید خوئی (رضوان الله تعالی علیهم) بدین نظریه معتقد‌ند.

درباره پیشینه تحقیق می‌توان بیان کرد در ارتباط با موضوع «شرطیت طهارت و مانعیت نجاست در عبادات»، حتی مقاله‌ای یافت نشده است و تنها بعضی‌ فقیهان نظیر محقق نائینی(ره) و سید خوئی(ره) در موضوع «صلات در لباس مشکوک» رساله‌ای جداگانه نوشته‌اند و در ضمن بحث از آن، اشاره‌ای به بحث مذکور داشته‌اند و می‌توان گفت به صورت مبسوط به بحث شرطیت طهارت و مانعیت نجاست، به ویژه مباحث روایی‌ آن، به صورتی‌ که در کتاب حاضر مطرح شده، پرداخته نشده ‌است و در این میان می‌توان تنها حضرت امام خمینی (رضوان الله تعالی علیه) و شهید سید محمد باقر صدر(رضوان الله تعالی علیه) را نام برد که مختصری به بحث روایی آن پرداختند و نیز استاد محترم حضرت آیت الله حاج شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی(مدّ ظله) که به مناسبت بحث از حقیقت احکام وضعی، در بخش استصحاب، ذیل صحیحه دوم زراره به این بحث پرداخته‌اند. از این‌رو کتاب حاضر در بحث شرطيت طهارت و مانعيت نجاست به ویژه در تتبع روايات آن از طراوت و پویایی خاصی برخوردار است.

شایان ذکر است کتاب مذکور از سه بخش تشکیل شده که عبارت است از: مفاهیم و کلیات، اقوال و ادله در شرطیت و مانعیت و تنبیهات و ثمرات آن. بخش اول کتاب به تبیین مفاهیم نظیر: طهارت، نجاست، شرطیت، مانعیت و عبادات در لغت و اصطلاح و نیز به بررسی اقسام طهارت و نجاست و امکان اجتماع شرطیت طهارت با مانعیت ضد آن، پرداخته است و بر این مطلب تأکید کرده است که به سبب اینکه جعل و اعتبار هر یک از شرطیت طهارت و مانعیت نجاست موجب لغویت اعتبار دیگری می‌شود، نمی‌توان آن دو با هم اعتبار شود.

بخش دوم کتاب به بررسی اقوال و ادله فقیهان امامیه در مسأله «شرطیت طهارت و مانعیت نجاست» پرداخته و بیان کرده است که آنان در مجموع سه نظریه متفاوت بیان داده‌اند که عبارت است از: شرطیت طهارت خبثیه، مانعیت نجاست معلومه و مانعیت نجاست بدون معذر. تعابیر فراوان دسته اول فقهیان از قبیل: شرطیت طهارت، شرطیت احراز طهارت، و امثال آن، به شرطیت احراز مطلق طهارت خبثیه برمی‌گردد.

در ادامه به بررسی ادله شرطیت طهارت و مانعیت نجاست که عبارت است از: آیات قرآن، روایات معصومان(عليهم السلام) و اجماع فقیهان (رضوان الله تعالي عليهم) پرداخته و سپس تمامی آن ادله نقد کرده است و بعد از نقد و بررسی ادله شرطیت، در تبیین و تحلیل مانعیت نجاست، روایات مانعیت نجاست به سه دسته تقسیم کرده و آن سه دسته عبارت است از: روایات معلل، روایات مشروط و روایات مستثنی. همه این دسته از روایات، دلالت بر مانعیت نجاست معلومه دارد و این روایات به حدی زیاد است که اطمینان به قول دوم حاصل می‌شود و نیازی به مراجعه به ادله فقاهتی در مقام نیست، و بر فرض مراجعه، به مقتضای اصل برائت در کلفت زائد، حکم به مانعیت نجاست می‌شود.

بخش سوم کتاب به تنبیهات مسأله مذکور می‌پردازد که عبارت است از: مانعیت صرف الوجود یا طبیعت ساریه نجاست، کیفیت جعل شارع در امور تشریعی، تصحیح نماز در لباس یا بدن مشکوک با لاتعاد و عمومیت حکم نسبت به تمام نجاسات. در پایان کتاب نیز دو ثمره مهم برای شرطیت طهارت و مانعیت نجاست، که عبارتند از: جریان اصل برائت و استصحاب عدم ازلی، ذکر شده است.

قبل از ورود به اصل بحث، لازم است به رسم ادب و احترام از تلاش‌های فراوان استادان گران‌قدر، که سالیانی چند از محفل دانش ایشان بهره برده‌ام، تشکر کنم؛ به ویژه از استادان محترم آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی، آیت‌الله حاج سید محمد حسینی طه (کاهانی)، آیت‌الله حاج شیخ محمدتقی شهیدی‌پور و آیت‌الله حاج شیخ رجبعلی مغیسه (دامت برکاتهم) که زحمت‌های فراوانی در هدايت و راهنمایی کتاب حاضر مبذول داشته‌اند.

از خداوند متعال برای تمامی اساتید معزّز و مکرم، به ویژه برای استاد محترم حضرت آیت‌الله شیخ علی‌اکبر محمدی مازندرانی (دامت برکاته) که به مدت 35 سال، مسوولیّت و سرپرستی حوزه علمیه روحیّه شهرستان بابل را، تنها به امید یک نگاه محبت‌آمیز و یک لبخند رضایت‌بخش مولی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به عهده دارند و در زمینه تحصیل و تدریس طلاب محترم به ویژه اینجانب، نهایت زحمت را متحمل شده‌اند؛ طول عمر با عزت و عاقبت‌بخیری و ورود به بهشت و رضوان الهی را مسألت دارم. همچنین از معاونت محترم مرکز فقهی ائمه اطهار(عليهم السلام) جناب آقای دکتر مقدادی (زید عزه)، که در فرایند نشر کتاب حاضر، اینجانب را مشمول بذل و عنایت خود قرار دادند، تشکر می‌کنم و بدون تردید سامان یافتن این پژوهش، بدون همراهی خانواده‌ام میسور نمی‌شد، از این رو از ایشان که همواره سختی‌های مسیر علم و فقاهت اینجانب را تحمل می‌کند، سپاسگزارم.

در پایان خطاب به صاحبمان و مولایمان، حضرت بقية الله الأعظم «روحی و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفداء» عرضه می‌دارم: )يا أيها العزيز مسّنا وأهلنا الضرّ وجئنا ببضاعة مزجاة فأوف لنا الكيل وتصدّق علينا، إن الله يجزي المتصدّقين(، آقا جان هرچند این تحقيق ناقابل در مقابل دریای علم و دانش شما خاندان عترت، «قطره‌ای» در مقابل «اقیانوس بیکران» است، اما به فضل و کرمتان به وجه أحسن از اینجانب قبول بفرمایید.

گـوشه‌ چـشمی بـه مـن گوشه‌نشیـن کن    کین گوشه‌نشین جز این گوشه پناه ندارد