ظرفیت‌های فقهی ــ اصولی در تدوین و توسعه فقه اجتماعی

فقه اجتماعی از‌جمله فقه‌های معاصر و تخصصی است که با رویکرد اجتماعی به بررسی مسائل فقهی مورد نیاز جامعه می‌پردازد. از‌آنجا‌که فقه به بیان تکالیف فردی و اجتماعی می‌پردازد و پاسخ‌گوی نیازهای جدید جامعۀ بشری است، ضروری می‌نماید این‌‌گونه مباحث در جامعۀ علمی بیش از پیش مورد توجه و عنایت قرار گیرد.

امروزه با توجه به افول تمدن غربی، پرداختن به مسائل اجتماعی با رویکرد فقه اجتماعی برای ترسیم مدل‌های مورد نیاز جوامع اسلامی، اهمیت و ضرورت دوچندان دارد. گروه پژوهشی «فقه جامعه و فرهنگ» مرکز فقهی ائمۀ اطهار: با توجه به اهمیت این موضوع، بر خود لازم دانسته است به تولید آثار علمی در این عرصه و بیان ظرفیت‌های موجود در تراث شیعه بپردازد؛ از این رو کتاب حاضر حاصل تلاش و کار علمی در زمینۀ فقه اجتماعی به شمار می‌آید.

گروه پژوهشی «فقه جامعه و فرهنگ» این مرکز ‌پس از تدوین کتاب‌های مجموعه مصاحبه‌های فقه اجتماعی در سال 1393، کتاب فقه و جامعه در سال 1396 و کتاب درآمدی بر فقه اجتماعی در سال 1400 برای گسترش و تولید آثار علمی در این عرصه، طرحی با عنوان ظرفیت‌های فقهی ـ اصولی در تدوین و توسعۀ فقه اجتماعی ‌را که یک کار بنیادین به شمار می‌آمد، آغاز کرد و به فضل الهی، این طرح پژوهشی اکنون به ثمر رسیده است.

شایان ذکر است این کتاب با یک نگاه معرفتی درجۀ دو، مفاهیم و عناوین فقهی ــ اصولی را که ظرفیت مناسبی برای تدوین و توسعۀ مباحث فقه اجتماعی دارند، احصا کرده تا محققان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به این حوزۀ دانشی، با تدوین رساله‌ها و پایان‌نامه‌های خود بر غنای مباحث فقه اجتماعی و قلم زدن در این عرصه بیفزایند.

پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که مباحث فقهی و اصولی چه ظرفیتی برای تدوین و توسعۀ مباحث فقه اجتماعی دارند؟

این تحقیق که با روش توصیفی و مبتنی بر مطالعۀ کتابخانه‌ای صورت گرفته، کوشیده ظرفیت‌های فقهی و اصولی در زمینۀ تدوین فقه اجتماعی را با یک نگاه معرفتی درجۀ دو احصا کند و تفصیل و تشریح این مباحث را با تدوین مقاله‌ها و رساله‌های علمی حوزوی و دانشگاهی بر عهدۀ محققان گرامی گذاشته است.

این اثر در چهار فصل تدوین شده است: در فصل اول به بیان مفاهیم، کلیات و روش اجتهادی فقه اجتماعی پرداخته است.

در فصل دوم به بیان ظرفیت‌های ابزارهای عام کشف حکم از قبیل عرف، سیرۀ عقلا و عادات اجتماعی و ابزارهای خاص، همچون مقاصد شریعت یا فقه اهداف، مذاق شریعت و ظن در موضوعات پرداخته شده است.

فصل سوم کتاب به ظرفیت‌های آیات و روایات مربوط به روابط و تعاملات اجتماعی انسان با انسان، انسان با حیوان و انسان با طبیعت اشاره نموده و در ادامه دربارۀ توسعۀ نصوص داستانی قرآن، ظرفیت عقل و قواعد فقهی در فقه اجتماعی، مطالبی را بیان کرده است.

فصل چهارم کتاب نیز به تبیین ظرفیت‌شناسی بر اساس دیدگاه‌های فقهی و فرا‌فقهی پرداخته، عهده‌دار بررسی دیدگاه فضای صدور، تجمیع ظنون، خطابات قانونیه، منطقة‌الفراغ به عنوان دیدگاه‌های فقهی شده و به بررسی نگاه نظام‌مند به فقه، فهم اجتماعی از نص، مصلحت و نقش زمان و مکان به عنوان دیدگاه‌های فرا‌فقهی پرداخته است.

امید است این اثر مقدمه و زمینۀ مناسبی برای بسط و گسترش مباحث فقه اجتماعی باشد و محققان و فقه‌پژوهان با تدوین رساله‌ها و پایان‌نامه‌های خود دربارۀ هر‌یک از این عناوین فقهی و اصولی، گام‌های مبارکی در توسعه و تدوین فقه اجتماعی بردارند.