فقه درمان

پيش‌گفتـار 29

فصل اول: کليّات و واژه‌شناسي 31

گفتار اول: کليــات 33

واکاوي و تبيين موضوع 33

ضرورت و اهميت پژوهش 34

پيشينه پژوهش 34

اهداف پژوهش 35

شيوه و روش پژوهش 35

پرسش اصلي پژوهش 35

پرسش‌های فرعي 35

ترتيب و سامان‌دهي پژوهش 36

گفتار دوم: مفهوم‌شناسي واژگان 37

مفهوم‌شناسي درمان 37

تاريخچه پزشکي و درمان 38

تقسيمات درمان 43

مفهوم‌شناسي فاعل و اثر فعلي 43

1. رابطه عليّت 43

2. رابطه سببيّت 43

3. رابطه استناد 44

مفهوم مريض (بيمار) 44

مفهوم معاينه 45

معاينات استخدامي 46

معاينات پزشکي شاغلان 47

اهداف معاينات پيش از استخدام 47

روش انجام معاينات پيش از استخدام 48

معاينات دوره‌اي 48

پيش‌نيازهاي انجام معاينات دوره‌اي 50

غربال‌گري سلامت 51

انواع غربال‌گري سلامت 52

دلايل ضرورت غربالگري سلامت 52

الزامات آزمايشات غربال‌گري 53

مفهوم غربال‌گري در پزشکي 55

اصول راهنما در غربال‌گري 56

آندوسکوپي 56

فصل دوم: حکم فقهي معاينه 59

گفتار اول: بررسي صلاحيت معاينه‌کننده 61

پزشک جاهل 62

معاينه و درمان توسط دانشجويان 63

گفتار دوم: عدم تجانس پزشک و بيمار در معاينه و درمان 65

1. نگاه پزشک به بدن بيمار از جنس مخالف 66

2. نگاه پزشک به صورت و دستان نامحرم 69

ديدگاه فقيهان 69

يکم: جواز مطلق 70

دوم: منع مطلق 70

سوم: ديدگاه تفصيل 70

ادله حرمت نگاه به صورت مطلق 71

دلايل قرآني 71

ادله روائي 76

سيره مسلمانان 82

بررسي اشکالات و پاسخ آن 82

ادله ديدگاه تفصيل 84

دلايل قرآني 84

وجه استدلال 84

ادله روايي 85

نگاه اول و دوم و حکم آن دو 87

حکم تکرار نگاه آلي 87

پاسخ از روايت 89

نتيجه 89

نتيجه‌گيري و ارائه ديدگاه برگزيده 90

الف) جمع‌بندي و پاسخ به پرسش‌های مطرح شده 90

پرسش اول 90

پاسخ 90

پرسش دوم 91

پاسخ 91

پرسش سوم 92

پاسخ 93

ب) راهکارهاي شرع مقدس براي مراعات بهتر و صحيح‌تر احکام نگاه 93

3. نگاه به عورت ديگران 94

4. لمس بدن زن نامحرم توسط پزشک مرد و بالعکس 96

5. نگاه و لمس بدن ميّت توسط جنس مخالف 98

موارد استثنا از حرمت نظر به بدن وعورت و لمس بدن نامحرم 100

يکم: اضطرار و ضرورت 100

تبيين ضرورت و اضطرار در معاينه و درمان 102

دوم: بيشتر بودن مهارت پزشک مرد 103

گفتار سوم: نقش اذن بيمار يا ولي وي در معاينه و درمان 107

مفهوم‌شناسي اذن 107

اقسام اذن از حيث ابراز 109

مالکيت يا سلطه انسان بر بدن خويش 110

ملکيت ذاتيه اوليه 111

ملکيت حقيقي 111

سلطنت و تسلط 112

مالکيت اعتباري 112

دلايل قائلان به سلطه و مالکيت انسان نسبت به اعضاي بدن خويش 113

ادله ملکيت يا ماهيت ملکيت 113

عقلايي بودن سلطنت انسان بر خويش 115

مالکيت حقيقي به سبب قيام اجزاء به انسان 115

سلطه، دليل مالکيت 115

نقد دليل فوق 116

مالکيت به دليل تصرف و حق اختصاص 116

نقد استدلال به موثقه سماعه 117

نقد استدلال به موثقه اسحاق 118

اثبات ملکيت به دليل آيه قرآن 118

نقد استدلال به آيه 119

بررسي سخن قائلان به عدم مالکيت 119

نقد استشهاد فوق 120

ادله عدم مالکيت انسان نسبت به اعضاي بدن خويش 121

جمع‌بندي و نتيجه‌گيري 123

محدوده اذن بيمار يا ولي 124

اذن در حدّ درمان و اصلاح (مشروط به سلامت) 124

صورت عدم امکان ابراز اذن از سوي بيمار 126

1. بيماران فاقد قدرت تصميم‌گيري 126

2. عدم امکان استيذان براي پزشک 127

ويژگي‌های اذن 127

الف) يک طرفه بودن اذن 128

ب) قابل رجوع بودن از اذن 128

ج) قابليت حق يا حکم بودن اذن 129

رابطه اذن و ضمان 129

1. اذن مقيّد به عدم ضمان 130

2. اذن مقيّد به ضمان 130

3. اذن مطلق 131

دلايل ضمان پزشک 131

دليل اول: بناي عقل 131

دليل دوم: روايات 132

الف) حديث: «من تطبّب او تبيطر» 132

ب) روايات ضمان اجير در صورت اتلاف 132

1. صحيحه حلبي 132

2. صحيحه علي بن حکم 133

3. موثقه سکوني 133

4. معتبره ابي الصباح کناني 134

5. صحيحه حلبي 134

6. مرسله مقنع 135

7. روايت زيد بن علي 135

8. معتبره اسحاق بن عمار 136

9. روايت ابي‌البختري 136

10. حديث عدم ضمان قصّار 136

ج) روايات ضمان اجير به صورت مطلق 137

1. معتبرة حلبي 137

2. روايت عثمان بن زياد 137

3. موثقة سکوني 137

4. معتبرة حسن بن صالح 138

5. معتبرة داود 138

6. معتبرة يونس 138

بررسي ديدگاه فقيهان معاصر 138

تحليل مسئوليت پزشک 141

الف) مسئوليت پزشک در قبال نفس فعل طبابت و جراحي 141

ب) مسئوليت پزشک در جنايات ناشي از درمان در فقه و حقوق 142

موارد و ادله برائت پزشک از ضمان 146

يکم: ابراء پزشک 146

نقد ديدگاه فوق 148

دوم: اجازه در اتلاف ناشي از ابراء 150

سوم: اقتضاي حکمت 152

أخذ برائت قبل از درمان 156

نقد أخذ برائت قبل از درمان 157

شرايط معافيت جرم از مجازات 157

شرايط رضايت‌نامه معتبر 159

لوازم اذن 159

جايگاه ولي (پدر) در اذن براي درمان مولّي عليه در فقه شيعي 160

شرايط تصرف پدر، يا ولي در مال و جان کودک 161

1. رعايت مصلحت 161

ادله لزوم رعايت مصلحت 161

الف) آيه قرآن 161

ب) مقتضاي اصل عدم ولايت 163

2. اشتراط عدم مفسده 163

مقتضاي جعل ولايت 164

مقتضاي جمع بين روايات 164

نقد و بررسي ديدگاه اشتراط عدم مفسده 164

ديدگاه فقيهان عامه در اشتراط مصلحت طفل در تصرفات ولي 165

گفتار چهارم: جايگاه معاينات در اثبات جرم 168

تعريف ادله علمي اثبات (جرم) 169

کارشناسي پزشکي 169

انواع کارشناسي‌های پزشکي 169

آزمايش DNA 170

آزمايش آسيب‌شناسي 170

آزمايش خون در راستاي اثبات يا رد جرم 171

اثبات مست بودن در سوانح رانندگي 172

اثبات اعتياد با آزمايش پزشکي 173

آزمايش پزشکي (براي اثبات نقص جنين) 173

اثبات مرگ و علت آن با آزمايشات پزشکي 174

اعتبار نظر پزشک قانوني به عنوان خبره 175

ادله اعتبار نظريه اهل خبره 176

الف) سيره عقلا بر رجوع به اهل خبره 176

دلايل حجيت سيره 176

الف) عدم ردع شارع 176

ب) حصول اطمينان و وثوق از نظريه اهل خبره 177

ج) شهادت بودن نظريه اهل خبره 178

پيوست فصل دوم: فتوا فقيهان در رابطه با انطباق و عدم انطباق پزشک، کادر درماني و بيمار 182

ديدگاه حضرت امام خميني(قدس سرّه) درباره انطباق 182

استفتائات ويژه از آيةالله العظمي فاضل لنکراني(قدس سرّه) درباه پزشک نامحرم 186

ديدگاه‌های آيةالله العظمي صافي 194

فتواي آيةالله العظمي سيستاني درباره نگاه به آلت تناسلي بيمار 201

فصل سوم: بررسي فقهي ـ حقوقي درمان 203

گفتار اول: حکم فقهي درمان 205

مشروعيت درمان 205

1. معتبره محمدبن مسلم 206

2. معتبره يونس‌ بن يعقوب 206

3. روايت حسين‌بن علوان 207

4. روايت امام حسن عسکري(عليه السلام) 207

5. روايت اسماعيل‌بن حسن متطبّب 208

6. روايت از يوسف (نسخه بدل، يونس) بن يعقوب 208

7. روايت امام صادق(عليه السلام) 209

عدم تنافي درمان طبي با ساير روش‌های درمان 209

موارد وجوب درمان 212

1. روايت ابان بن تغلب 212

2. روايت مرسل 212

حکم تکليفي اقدام يا ترک اقدام پزشک به درمان 214

الف) وضعيت عدم ضرورت درمان 214

ب) حکم تکليفي درمان مريض در معرض هلاکت 215

مسئوليت مدني پزشکان و کادر درماني 216

تفاوت‌های مسئوليت کيفري و مدني 217

مسئوليت پزشک جاهل 217

مسئوليت پزشک حاذق 218

الف) ديدگاه مشهور فقيهان شيعه (ضمان) 219

دلايل ديدگاه مشهور 219

1. روايات 219

2. قواعد فقهي 221

3. اجماع 221

ب) ديدگاه غير مشهور(عدم ضمان) 222

دلايل ديدگاه عدم ضمان 222

1. اصل برائت 222

نقد دليل اول 223

ملازمه جواز شرعي با عدم ضمان 223

2. اذن بيمار يا ولي بيمار به درمان 224

3. قاعده احسان 224

4. روايات دال بر عدم ضمان 224

نتيجه‌گيري 225

حکم وضعي ترک اقدام پزشک به درمان 225

ديدگاه عدم ضمان 226

عناصر جرم شدن ترک فعل 229

1. عنصر قانوني 229

2. عنصر معنوي 230

ترک فعل از ديدگاه فقيهان شيعه 230

1. تعهد 235

2. توانايي انجام کار 235

3. استناد نتيجه به شرط وجود رابطه سببيت 236

امدادرساني به مصدومان 236

وجوب حفظ جان ديگران (مصدومان) 236

ممانعت بستگان مصدوم از نجات وي 240

ترجيح در امداد به مسلمان 241

تزاحم در امداد به مسلمانان 241

چشمپوشي از نجات مصدومان خطرساز 241

گفتار دوم: درمان با محرمات 243

درمان با محرّمات 243

رفع حرمت با دليل اضطرار 243

مدرک قاعده اضطرار 247

آيه نفي حرج 249

استناد به حديث رفع 250

حديث تحليل محرمات در حال اضطرار 251

حديث تحليل خوردن محرمات در صورت اضطرار 251

حل تعارض نصوص بازدارنده از درمان با حرام با قاعده اضطرار 252

1. معتبرۀ عمربن اذينه 253

2. معتبره حلبي 253

3. روايت در خصوص داروي مخلوط به شراب 253

4. معتبره معاوية ‌بن عمار 253

5. روايت عمربن يزيد 253

6. روايت فائت‌ بن طلحه (قايد بن طلحه) 254

7. روايت ابي‌ بصير 254

8. روايت علي‌ بن اسباط 255

9. روايت اسماعيل ‌بن حسن 255

تقدم ادله اضطرار 255

حکومت قاعده اضطرار بر ادله حرمت 256

درمان با شربت‌های مخلوط به الکل 257

درمان با داروهاي داراي مواد مخدر 258

تبيين موضوع مواد مخدر 258

پيشينه مواد مخدر در فقه 259

حرمت استعمال مواد مخدر 259

دلايل حرمت استعمال مواد مخدّر 260

1. دلايل روايي 260

2. حرمت به دليل اضرار به نفس 261

الف) اتفاق نظر فقيهان در حرمت اضرار به نفس 261

ديدگاه برگزيده 265

ب) روايت مشايخ سه‌گانه 266

نقدي بر روايت 267

ج) روايت تحف العقول 269

د) ادله نهي از القاي در تهلکه 270

نقد استدلال به آية تهلکه 271

ه‍( حرمت استعمال مواد مخدر با حرمت خوردن سم و اضرار شخصي و اجتماعي 271

و) حکم عقلي 271

تطبيق و نتيجه ديدگاه برگزيده 273

استفاده از داورها و قرص‌های روان‌گردان 273

مفهوم‌شناسي روان‌گردان 273

انواع رايج مواد روان گردان 274

قرص‌های اکس 274

ال. اس. دي (L.S.D) 275

فن سيکليدين (P.C.P) 275

آسيب‌ها و زيان‌های مصرف روان‌گردان‌ه 276

آسيب‌های عقلي 276

آسيب‌های رواني 276

آسيب‌های اخلاقي 276

وجوه مشترک مواد روان گردان و مسکرات 277

حکم فقهي مصرف مواد روان‌گردان 277

الف) اثبات هم‌ساني و شباهت مواد روان‌گردان و مسکرات حرام 278

ب) موادمخدر روان‌گردان غير سکرآور 279

استناد به ادله نهي از الغاي در تهلکه و قتل نفس 279

ادله حرمت ضرر 280

گروه نخست: حرمت مطلق ضرر زدن به نفس 280

گروه دوم: حرمت ضررهاي داراي خطر جاني 282

حکم فقهي جراحي‌های غيرضروري (زيبايي) 284

تعريف جراحي زيبايي و واژگان مرتبط 285

تعريف واژه پلاستيک (plastic) 286

پيشينه جراحي زيبايي 287

حکم فقهي جراحي زيبايي 288

1. عوارض و لوازم 288

2. حکم عنوان اولي 288

3. حکم از حيث عنوان ثانوي 289

بررسي ادله حکم فقهي 289

1. ادله جواز انجام عمل جراحي پلاستيک 289

الف) استناد به آيه قرآن 289

ب) اصل اباحه 290

2.ادله عدم جواز جراحي زيبايي 291

حرمت تغيير خلق الله 291

اصالت حرمت 295

قاعده عقلي اهم و مهم 296

حکم انواع جراحي‌ زيبايي 296

1. جراحي پلاستيک براي درمان 297

2. جراحي پلاستيک به قصد زيبايي 298

نتيجه‌گيري 299

انرژي درماني و هيپنوتيزم 300

تبيين موضوع 300

شناسايي مفهوم‌شناسي و موضوع انرژي درماني و هيپنوتيزم 300

پرانا ياکي انرژي درماني 301

ريکي 301

پيشينه انرژي درماني 302

جنبه درمان‌گري در انرژي درماني 303

عوامل ايجاد اختلال در انرژي 304

راه‌ها و مراکز جذب انرژي 304

اقسام انرژي درماني 305

1. صوت درماني 305

2. نوردرماني 306

3. رنگ‌درماني 306

4. سنگ درماني 307

5. لمس درماني 307

الف) قرار دادن دست روي بدن 307

ب) فشار درمان 307

ج) ريکي 307

شفابخشي الهي 308

تعريف هيپنوتيزم 308

تفاوت خواب طبيعي وخواب مصنوعي (هيپنوتيزم) 309

خلسه 309

تلقين و جايگاه آن در هيپنوتيزم 310

عوامل پذيرش تلقين توسط سوژه 311

پيشينه هيپنوتيزم 311

انواع هيپنوتيزم 312

حالت‌های مختلف هنگام خواب 314

سه نوع خواب هيپتنوتيزم شونده 314

1. حالت خواب ولتاژي (موت کاذب) 314

2. حالت کاتالاپسي (انجماد بدن) 314

3. خواب سمنامبول (خواب گردي) 315

جنبه‌های درماني هيپنوتيزم 316

عوارض هيپنوتيزم 318

بررسي حکم انرژي‌ درماني و هيپنوتيزم 318

تطبيق سحر بر انرژي ‌درماني 318

مفهوم‌شناسي سحر 318

حالات هيپنوتيزم و احکام آن 320

تسخير انسان 321

صدق عنوان إضرار بر هيپنوتيزم 322

بررسي صغروي 323

بررسي کبروي 324

إخبار از وقايع گذشته و آينده 325

چگونگي سلطه انسان بر خويش 326

نتيجه‌‌گيري 327

پيوست گفتار اول و دوم: نظريات و استفتائات از فقيهان درباره درمان 329

ضميمه: استفتائات و مسائل مرتبط با درمان 329

حضرت امام خميني(قدس سرّه) 329

ديدگاه‌های مقام معظم رهبري 330

ديدگاه‌های آيةالله العظمي فاضل لنکراني(قدس سرّه) 332

نظريات آيةالله العظمي تبريزي 339

ديدگاه‌های آيةالله العظمي صافي گلپايگاني 340

نظريه آيةالله سيستاني درباره استعمال مواد مخدر 344

نظريات آيةالله بهجت 344

سؤالات مشترک از مراجع عظام تقليد 347

پيوست گفتار سوم: انواع رضايت‌نامه از بيماران و قوانين مرتبط با آن 349

1. رضايت‌نامه معالجه و عمل جراحي 349

2. رضايت‌نامه ترخيص با ميل شخصي 350

3. اجازه قطع عضو 351

4. اجازه‌نامه استفاده از اطلاعات پرونده بيمار 352

5. اجازه‌نامه عمل و برائت ذمه پزشک معالج 352

پرسش و پاسخ‌هايي درباره رضايت‌نامه‌ه 354

پيوست گفتار چهارم: فتواها و استفتائات از فقيهان 371

فصل چهارم: اجرت پزشک و کادر درماني 375

اهميت موضوع 377

گفتار اول: دست‌مزد پزشکان 379

طبابت وجوب کفايي 379

وجوب عيني طبابت 380

طبابت مباح 380

گونه‌های پرداخت دست‌مزد پزشکان 380

1. پرداخت حقوق پزشکان از بيت‌المال 381

درآمد بر پايه مصلحت نه مطلوبيت 381

2. پرداخت دست‌مزد پزشک توسط بيمار 382

الف) عقد اجاره 382

ب) جعاله 385

فرق اجاره با جعاله 386

ج) به عنوان حق‌القدم 387

بررسي قاعده «حرمت أخذ اجرت بر واجبات» 389

تقسيمات واجب 390

واجب عيني و کفايي 390

واجب تعبدي و توصلي 390

بررسي ديدگاه‌ها و اقوال 391

اشکال عدم توانايي ترک 392

پاسخ اشکال 393

پاسخ مرحوم شيخ 395

ادله حرمت أخذ اجرت 396

يکم: منافات با اخلاص 396

نقد دليل اول 397

دوم: امتناع اجتماع دو مالک 400

سوم: تمسک به اجماع 401

نقد دليل سوم 402

بررسي ادله جواز دريافت اجرت در مقابل انجام واجب 403

دريافت اجرت قبل از درمان 405

مقدار اجرت پزشک 406

دريافت اجرت با عدم بهبودي 406

گفتار دوم: بررسي فقهي دريافت زيرميزي 409

ادله حرمت دريافت زيرميزي 409

الف) شکستن سوگند و عهد و پيمان ص409

تطبيق شرايط قسم بر سوگندنامه پزشکي 411

ب) اکل مال به باطل 412

ادله حرمت اکل مال به باطل 413

يکم: آيات الهي 414

دوم: روايات 415

ج) رشوه 416

پيوست فصل چهارم: نظرات فقيهان درباره اجرت و زيرميزي 418

پرسش درباره اجرة المثل پزشک 418

حق ويزيت 419

فهرست منابع 425