قاعده ید
-
فهرست مطالب:
مقدمه معاونت پژوهش 5 پيش‌گفتار 7 جايگاه قاعده يد 7 معنا و مراد از «يد» 10 گستره يد در تعريف 11 ديدگاه محقق بجنوردی(قدس سرّه) 14 نقد ديدگاه محقق بجنوردی(قدس سرّه) 15 ديدگاه آيت‌الله فاضل لنکرانی(قدس سرّه) 15 نقد ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکرانی(قدس سرّه) 17 ادلّه و مستندات قاعده 20 اجماع 20 بنای عقل 21 اشکال صاحب منتقی الاصول(رحمه الله) و نقد آن 22 روايات 24 الف) روايات دالّ بر حجّيت و اماريّت يد 25 1. روايت يونس بن يعقوب 25 فقه الحديث 25 الف) بررسي سند روايت 25 ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) درباره «ابن‌زبير» 26 نقد ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) 28 ب) دلالت روايت 33 بررسي دلالي صدر روايت و ديدگاه امام خميني(رحمه الله) درباره آن 33 نقد ديدگاه امام خميني(رحمه الله) 35 بررسي دلالي ذيل روايت 37 ديدگاه محقّق ميلاني(رحمه الله) 40 بررسي ديدگاه محقّق ميلاني(رحمه الله) 46 نسبت منطقي بين صدر و ذيل روايت 48 2. روايت عبد الرحمن بن حجاج 50 فقه الحديث 52 3. روايت محمّد بن مسلم 55 فقه الحديث 56 4. روايت جميل بن صالح 57 فقه الحديث 57 5. روايت دعائم الاسلام از امير مؤمنان(عليه السلام) 58 فقه الحديث 59 ب ـ روايات دالّ بر حجّيت يد (و نه اماريّت آن) 59 1. مکاتبه محمّد بن حسن صفّار 59 فقه الحديث 60 الف) بررسي سندي 60 ب) بررسي دلالي 61 استدلال به روايت مكاتبه بر قاعده يد 71 ديدگاه ميرزاي قمي(رحمه الله) و نقد آن 72 ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکراني(رحمه الله) و نقد آن 73 ديدگاه امام خميني(قدس سرّه) 74 نظر برگزيده و تحقيق مطلب 75 2 و 3. صحيح عيص بن القاسم و حمزة بن حمران 76 فقه الحديث 77 اشکال صاحب منتقي الاصول(رحمه الله) بر استدلال به روايت 77 نقد ديدگاه صاحب منتقي الاصول(رحمه الله) 80 4. روايت حمّاد بن عثمان 84 فقه الحديث 90 توضيحي پيرامون جريان فدک 100 تعصّب و انكار حقايق 102 عناد، تعصّب و انكار عصمت انبيا(عليهم السلام) 106 جهل خليفه به احكام قض 109 شنيع‌تر از غصب فدك 110 چگونگي استدلال به روايت حمّاد بر قاعده يد 111 ديدگاه آیت‌الله ميلاني(رحمه الله) 111 ديدگاه امام خميني(قدس سرّه) 114 ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکراني(رحمه الله) 114 ديدگاه صاحب منتقي الاُصول(رحمه الله) و مناقشه آن 116 نظر برگزيده 119 ج) روايات دالّ بر حجّيت و اصل بودن يد 120 1. روايت حفص بن غياث 120 فقه الحديث 121 الف) بررسي سندي 121 ب) بررسي دلالي 124 سخن علاّمه مجلسي(رحمه الله) در توضيح روايت 125 ديدگاه صاحب جواهر(رحمه الله) 126 چگونگي استدلال به روايت 127 ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) در معناي «شهادت» و نقد آن 127 اشکال صاحب منتقي الأصول(رحمه الله) بر استدلال به روايت و مناقشه آن 130 ديدگاه شيخ انصاري(رحمه الله) در دلالت روايت 132 نقد ديدگاه شيخ انصاري(رحمه الله) 134 چگونگي اخذ علم در باب شهادت 136 استدلال به دو روايت ابن وهب بر جواز شهادت مستند به استصحاب 142 فقه الحديث 143 بررسي احتمالات روايت حفص 149 ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکراني(رحمه الله) 151 ديدگاه برگزيده 152 ديدگاه شيخ حسين حلّي(رحمه الله) در چگونگي اخذ شهادت 156 نقد ديدگاه شيخ حسين حلّي(رحمه الله) 159 2. روايت مسعدة بن صدقة 161 فقه الحديث 161 الف) بررسي سندي 161 ملاک و مبناي رجوع به قول رجالي 167 1. عمل به ظنّ 167 2. رجوع به اهل خبره 169 3. حجّيت خبر واحد 171 ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) 171 نقد نظريه محقّق خوئي(رحمه الله) 176 4. شهرت يا استفاضه 177 ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) در توثيقات متأخّرين 177 نقد ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) 183 نظر برگزيده در سند روايت 186 ب ـ بررسي دلالي 187 ديدگاه امام خميني(رحمه الله) 189 بررسي ديدگاه امام خميني(رحمه الله) 194 تنبيهات قاعده يد 199 تنبيه اوّل: تقدّم قاعده يد بر استصحاب 199 ديدگاه محقّق نائينی(رحمه الله) 199 ديدگاه محقّق حائری(رحمه الله) 202 ديدگاه برگزيده 203 تنبيه دوم: مثبتات قاعده يد 205 صورت‌های مسأله 205 بررسی مسأله در فرض علم حاکم 206 بررسی مسأله در فرض وجود بيّنه 207 بررسی مسأله در فرض اقرار 210 ديدگاه برگزيده 215 اشکال محقّق نائينی(رحمه الله) بر مسأله انقلاب دعو 217 پاسخ محقّق حائری و همدانی(رحمهما الله) از اشکال انقلاب دعو 218 نقد پاسخ محقّق حائری و همدانی(رحمه الله) 221 پاسخ محقّق نائينی(رحمه الله) از اشکال 222 نقد امام خمينی(قدس سرّه) بر پاسخ محقّق نائينی(رحمه الله) 225 نقد استاد معظّم(دام ظله) بر پاسخ محقّق نائينی(رحمه الله) 230 نقد صاحب منتقی الأصول(رحمه الله) بر محقّق نائينی(قدس سرّه) 230 بررسی كلام صاحب منتقی(رحمه الله) 232 پاسخ صاحب منتقی(رحمه الله) از اشکال انقلاب دعوا و نقد آن 233 پاسخ برگزيده از شبهه انقلاب دعو 235 تنبيه سوم: اماره يا اصل بودنِ يد 237 1. بنای عقل 239 2. اجماع 242 3. روايات 242 ديدگاه صاحب منتقی(رحمه الله) در اماره يا اصل بودن قاعده يد و مناقشه آن 249 تنبيه چهارم: گستره قاعده يد (شمول قاعده نسبت به منافع) 257 بررسی ثبوتی مسأله و فروض آن 257 بررسی اثباتی فروض مسأله 259 1. بررسی فرض پنجم (عدم استيلای بر منفعت) 259 2. بررسی فرض چهارم (كشف تبعی ملكيت منافع از اعيان) 260 3. بررسی ساير احتمالات (يكسان بودن اعيان و منافع در استيلا) 262 ديدگاه محقّق نراقی(رحمه الله) 264 نقد سيّد يزدی(رحمه الله) بر ديدگاه محقّق نراقی(قدس سرّه) و مناقشه آن 267 مناقشه سيّد بحرالعلوم(رحمه الله) بر سخن محقّق نراقی(قدس سرّه) 271 نقد محقّق اصفهانی(رحمه الله) بر مناقشه سيّد بحر العلوم(قدس سرّه) 272 نقد سخن محقّق اصفهانی(رحمه الله) 273 نقد محقّق اصفهانی(رحمه الله) بر محقّق نراقی(قدس سرّه) 273 مناقشه صاحب منتقی(رحمه الله) بر محقّق اصفهانی(قدس سرّه) و نقد آن 274 ديدگاه محقّق بجنوردی(رحمه الله) 275 نقد آیت‌الله فاضل(رحمه الله) بر ديدگاه محقّق بجنوردی(قدس سرّه) 277 تنبيه پنجم: شکّ ذو اليد 280 بررسی دلالت روايت يونس بن يعقوب 281 بررسی دلالت روايت مسعدة بن صدقة 284 بررسی روايات معارض با روايت يونس 286 1. روايت جميل بن صالح 286 ديدگاه محقق نراقی(رحمه الله) در استدلال به روايت 287 مناقشه سيّد يزدی(رحمه الله) بر استدلال محقّق نراقی(قدس سرّه) 288 اشکال صاحب منتقی(رحمه الله) بر مناقشه سيّد يزدی(قدس سرّه) 289 تاييد سخن سيّد يزدی(رحمه الله) 290 ديدگاه آیت‌الله فاضل(رحمه الله) 290 نظريه صاحب منتقی(رحمه الله) 292 نقد ديدگاه صاحب منتقی و آیت‌الله فاضل(رحمهما الله) 292 ديدگاه محقّق اصفهانی(رحمه الله) 293 مناقشه صاحب منتقی(رحمه الله) بر محقّق اصفهانی(قدس سرّه) و نقد آن 294 تنبيه ششم: تعدّد ذو اليد 296 نظريه سيد يزدي(رحمه الله) در امكان اجتماع دو مالك در مال واحد 297 مناقشه امام خميني(رحمه الله) در نظريه سيد يزدي(رحمه الله) 298 نقد مناقشه امام خميني(رحمه الله) 301 بررسي ملکيت مشاع 303 نظريه محقق اصفهاني(رحمه الله) در تصوير اشاعه 305 مناقشه امام خميني(رحمه الله) بر نظريه محقق اصفهاني(رحمه الله) 307 اشکال اوّل 307 بررسي اشکال اوّل 308 اشکال دوم و مناقشه در آن 310 اشكال سوم امام خميني(قدس سرّه) بر محقق اصفهاني(رحمه الله) و نقد آن 314 اشكال چهارم و نقد آن 316 خلاصه نظريات در بحث ملك مشاع 319 بررسي استيلا بر سهم مشاع 320 معنا و حقيقت استيل 320 نظريات مطرح در ملکيت مشاع 321 بررسي استيلاء و ملکيت مشاع 322 جهات بحث 323 بررسي جهت اوّل (بحث ثبوتي) 323 بررسي جهت دوم (مقام اثبات) 325 بررسي جهت سوم (بررسي طرق ديگر در اثبات ملكيت مشاع) 326 تنبيه هفتم: اماريت يد مسلمان بر تذكيه 333 بررسي دلالت روايت اسماعيل بن عيسي بر اماريت يد مسلمان بر تذكيه 334 فقه الحديث 334 الف) بررسي سندي 334 ب) بررسي دلالي 335 ديدگاه محقّق داماد(قدس سرّه) 335 ديدگاه شهيد صدر(قدس سرّه) 336 ديدگاه محقّق نائيني(قدس سرّه) 337 مستقل بودن اماريت يد بر تذكيه و عدم آن 340 ديدگاه محقّق همداني(رحمه الله) و نقد آن 340 مشروط نبودن اماريت يد بر تذكيه به عدم استحلال ميته با دباغي 341 نظريه امام خميني(قدس سرّه) در علّت اماره بودن يد مسلمان بر تذكيه 346 فهرست منابع 356 فهرست مطالب 369 -
مقدمه:
بسم الله الرحمن الرحيم
اجتهاد مبتنی بر قواعد و منابع اصیل شریعت، نقطه جوشش معارف و کلید کارگشای گره‌های زندگی و برنامه سعادت‌آفرین مسلمانان در عرصه فردی و اجتماعی است و یکی از کلید‌های باب فقه، قواعد فقهی است که به لحاظ کاربرد وسیع آن‌ها، از اهمّیّتی دو چندان برخوردارند.
«قواعد فقهی»، قوانین و اصول عام و فراگیرند که در بخش گسترده‌ای از فقه کاربرد دارند و مجتهد را در کنار اصول فقه و بدون واسطه، در فهم و استنباط احکام شرعی یاری می‌رسانند. بی‌تردید این‌گونه قواعد، در راستای رشد و بالندگی اجتهاد، کارآمد ساختن فقه و کشف احکام و حاکمیت قوانین در عرصه‌های فردی و اجتماعی نقش مهمی دارند.
با توجه به جایگاه و اهمیت قواعد فقهی و کاربست آن‌ها در اجتهاد و استنباط احکام شریعت، ضرورت دارد هریک از قواعد به طور مستوفا و مستقل مورد بحث و گفت‌وگوی اجتهادی قرار گیرد. یکی از قواعد اثرگذار در فرایند استنباط، «قاعده ید» است، که از جمله قواعد فقهی اسلام در حوزه مالکیت به شمار می‌رود. این قاعده یکی از دلایل اعمال مالکیت در فقه و حقوق است و از آن جهت که قاعده ید در تمام ابواب معاملات ـ به معنای عام ـ جریان دارد، از قواعد ابواب معاملات به شمار می‌رود و نسبت به شبهات حکمی و موضوعی نیز فراگیر است.
بر این اساس، بررسی ابعاد مختلف قاعده ید و تعیین گستره شمول آن و تطبیق اجتهادی آن بر مصادیق، کار فقیهان برجسته‌ای است که سال‌ها، به امر تدریس و اجتهاد و استنباط پرداخته‌اند.
اثر حاضر، حاصل درس‌گفتارهای حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی ـ دامت برکاته ـ است که توسط فاضل ارجمند جناب حجت‌الاسلام والمسلمین سیدجواد حسینی‌خواه تحقیق و تنظیم شده و اکنون به زیور چاپ آراسته می‌شود. امید است، انتشار این‌گونه مباحث اجتهادی و مبتنی بر اصول و قواعد استنباط، بتواند بستری را فراهم آورد که دانشوران این عرصه که توفیق حضور در درس حضرت استاد را نداشته‌اند، از ثمرات آن بهره‌مند گشته و برای پیشبرد مرزهای دانش فقه تلاشی افزون از پیش نمایند و در کسب رضایت حضرت احدیّت و امام عصر(عج) بکوشند.
24/3/1398
محمدجعفر طبسی
معاون پژوهشی
مرکز فقهی ائمه اطهار(عليهم السلام)