مبانی اصولی شیخ اعظم انصاری

در طول تاریخ تشیع، فقها و اصولیان زیادی ظهور و بروز کردند که یا دارای ابتکار و خلاقیت بوده و موجبات پیشرفت این دو علم را فراهم آوردند یا به ترویج و تثبیت آن کمک کردند.

به تدریج ادوار مختلفی در این پیشرفت‌ها شکل گرفت. شيخ اعظم انصاري ـ عطر الله مرقده الشريف ـ يکي از کساني است که در پیشرفت اصول و فقه نقش بسزایی ایفا کرد.

ایشان این دو علم را در حد چشمگيري ترقی داد؛ ولی متأسفانه آن گونه که باید و شاید به دقت کلمات او تحليل نشده است؛ تا جایی که از برخی مبانی او که در کتاب مکاسب از آنها بدون تصریح بسیار استفاده می‌کند، غفلت شد و برخی مبانی او را فقهاي بعدی به‌خوبی تلقّی نکردند و لذا مورد اشکال قرار گرفت.

آیت‌الله شبیری زنجانی راجع به مقام علمی ایشان می‌فرماید: «در حال حاضر تحقیقات شیخ در هر مسأله‌ای جزء تحقیقات درجه اوّل است و این‌گونه نیست که بگوییم اکنون علما 160 سال تحقیق کرده‌اند و به آرای بهتری از آرای شیخ دست یافته‌اند و نظریات اصولی و فقهی شیخ دیگر کهنه شده است؛ بلکه درست بر عکس است و چنین به نظر می‌رسد که آرای شیخ مرحله نهایی را طی کرده و پس از وی تنزل آغاز شده است؛ به هر حال تفوق علمی شیخ در یک قرن و نیم گذشته قولی است که جملگی بر آن‌اند. شما رسائل را با کتاب‌های دیگر مقایسه کنید. ببینید چقدر فکر بالاست! همین مسئله انسداد را نگاه کنید. انسان را مبهوت می‌کند. آنقدر ابتکارات مرحوم شیخ زیاد است که نمی‌توان آنها را فهرست کرد.»

از آنجایی که ایشان شخصیتی کم‌نظیر در این زمینه است و بسیاري از مبانی او شناخته شده نیست یا زوایای آن به‌خوبی تبیین نشده و برخی از مبانی تحت عنوانی در اصول مطرح نشده است، بر آن شدم که با تتبّع زیاد در کلمات ایشان مبانی اصولی ایشان را در حد وسع استخراج کنم.

فوايد این نوع تحقیق را مي‌توان اين‌گونه بيان کرد: 1. روشن شدن زوایای مختلف تک‌تک مسائل اصولي؛ 2. کشف تناقض‌های محتمل در کلمات شيخ انصاري که در برخی از این موارد، انسان را براي درک وجه جمع بین کلمات ایشان به تکاپو مي‌اندازد؛ 3. روشن شدن مبانی ایشان که مقصود و مراد ایشان را در بسیاری از موارد در مکاسب و غیر آن تبيين مي‌کند.

تمام کتاب مکاسب و فرائد را به دقت مطالعه و بقیه کتب فقهی و اصولی ایشان را به صورت رجوعی جستجو و پیگیری کردم؛ و همچنین با رجوع به شروح و حواشی مکاسب و فرائد در مواردی که فقیهی اشکالی به مبنای ایشان دارد، آن را در پاورقی ذکر کردم و در مواردی که کلام شیخ انصاری نیازمند توضیح است یا خود به توضیح آن پرداخته یا اینکه از حواشی توضیح آن را ذکر کرده‌ام.

این موضوع پیشینه چندانی ندارد و به‌طور کامل مبانی اصولی ایشان جمع‌آوری نشده است؛ البته برخی به‌صورت بسیار محدود و جزئی، بخشی از مبانی اصولی یا ابتکارات اصولی ایشان را جمع‌آوری کرده‌اند که به آنها اشاره می‌کنیم:

1. بینش و روش اجتهاد در مکتب شیخ انصاری، نوشته مهدی هادوی.

2. نوآوری‌های شیخ اعظم انصاری در اصول و فقه، نوشته سیّد نورالدّین شریعتمدار جزایری.

3. نوآوری‌های شیخ در اصول، نوشته أحمد سبط الشّیخ.

4. الشیخ الأنصاری و تطوّر البحث الاصولی، تحقیق مؤسّسه نشر اسلامی.

این کتاب در شانزده باب و صد و هفتاد و پنج فصل تنظیم شده است.

باب اوّل: ظواهر؛ باب دوم: عرف؛ باب سوم: مفاهیم؛ باب چهارم: عام و خاص؛ باب پنجم: مطلق و مقید؛ باب ششم: جبر و وهن؛ باب هفتم: علت و حکمت؛ باب هشتم: عقل؛ باب نهم: سیره؛ باب دهم: سنّت؛ باب یازدهم: جبر و وهن؛ باب دوازدهم: انسداد؛ باب سیزدهم: اصول عملیّه؛ باب چهاردهم: تعارض؛ باب پانزدهم: ملاکات؛ باب شانزدهم: معنای «و الإنصاف».