مشروعیت جهاد ابتدایی در قرآن کریم
-
معرفی اثر:
بسم الله الرحمن الرحيم
الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ الله بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ الله وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ(توبه/20)
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ وَ صَلَّي اللهُ عَلَي سَيِّدِنَا وَ نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ
بی‌تردید قرآن کریم واپسین منشور جاویدان یگانه پروردگار علیم و شارع حکیم جهان خلقت است برای پروردگان نیازمند به ذات اقدس و ربوبی او. این کتاب مقدس، حاوی آیات گوناگونی از جمله احکام شرعی و عملی است که از زمان پیامبر اکرم(صلی الله عليه وآله) و ائمه اطهار(عليهم السلام) از آن حکم شرعی عملی استنباط می‌شده و می‌شود تا جایی که پیامبر گرامی خدا(صلی الله عليه وآله) و امامان معصوم(عليه السلام) در برخی موارد، حکم شرعی عملی را با مراجعه به آیات قرآن و استناد به آیات الاحکام برای مردم بیان می‌فرمودند و یاران پیشوایان معصوم(عليهم السلام) و فقیهان راستین امامیه از ابتدا تا این زمان، چنین روشی را دنبال کرده و می‌کنند. بنابراین کتاب آسمانی و بی‌نظیر قرآن، نخستین و اساسی‌ترین منبع و مرجع فقه اسلامی برای فقیهان است تا از آن، احکام شرعی فرعی را استنباط و استخراج نمایند.
یکی از احکام شرعی برگرفته از آیات قرآن کریم، امر به بذل جان و مال در راه خدا در جنگ با دشمنان اسلام و مسلمانان است که از آن به جهاد یاد می‌شود و از ارکان مهم اسلام به شمار می‌رود. اما افزون بر آیات قرآن، در جوامع روایی امامیه و اهل سنت و کتب فقهی فقیهان نیز همواره بخشی با عنوان کتاب الجهاد یا کتاب السِیَر که بیانگر شیوه برخورد مسلمانان با غیرمسلمانان در زمان جنگ و صلح است، به احکام شرعی جهاد از دیدگاه آیات و روایات پرداخته شده است و در آنها موضوعاتی از قبیل تقسیم جهاد به ابتدایی و دفاعی، شرایط وجوب جهاد بر مؤمنان، بالا بردن آمادگی رزمی جهادگران، دستورهای مربوط به میدان جنگ مانند روش مبارزه و چگونگی رفتار با جنگجویان، کشته شدگان، دستگیرشدگان و بازماندگان جنگ، اسارت، تقسیم غنایم جنگی و پایان دادن به جهاد و جز این، بحث شده است. بر این اساس جهاد در راه خدا که یکی از واجبات کفایی اسلام است گاه که از سوی دشمنان به مسلمانان تهاجمی صورت می‌گیرد عنوان دفاعی و پدافندی به خود می‌گیرد و گاه که از سوی مسلمانان به دشمنان حمله می‌شود عنوان ابتدایی و آفندی به خود می‌گیرد. لیک پر روشن است که جهاد دفاعی اگر چه آیات و قوانینی در شرع در باره آن وارد شده است، ولی اساسا چنین جهادی نیازمند تشریع نیست و حکم عقل است که انسان را به دفاع وا می‌دارد، ولی جهاد ابتدایی نیازمند تشریع و اجتماع شروط و شرائطی است که با فراهم بودنشان، وجوب آن فعلی شده و تکلیف منجز می‌گردد. با این وجود برخی از نویسندگان با ادعای باطل تقابل فتوای مشهور فقیهان با قرآن، اصل تقسیم جهاد به دفاعی و ابتدایی را بالجمله انکار نمودند و برخی از فقیهان و نویسندگان نیز با پذیرش اصل تقسیم مشهور، ماهیت جهاد ابتدایی را به جهاد دفاعی بازگشت دادند و از این راه به انکار فی‌الجمله تقسیم مشهور فقیهان پرداختند.
نوشتار پیش روی که حاصل چهل و پنج جلسه درسی از سلسله درس‌گفتارهای خارج فقه و تفسیر یادبود ارزشمند و یادگار دانشمند استاد فقید آیت الله العظمی آقای حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی(قدس سره)، استاد حضرت آیت الله جناب آقای حاج شیخ محمد جواد فاضل لنکرانی دامت برکاته در حوزه مبارکه علمیه قم است، گر چه واپسین تحقیق صورت گرفته درباره موضوع مورد بحث نخواهد بود ولی به نظر نخستین آنها از جهت رفت و آمد فقهی و روش اجتهادی در محل نزاع است. بدین سان از حیث محقِّق و محقَّق ویژگی‌های شایان آموزشی و نوآوری‌های شایسته پژوهشی دارد که آن را از دیگر نوشته‌ها و نوشتارها برجسته می‌نماید.
اما از دیدگاه محقِّق آن چنان که مقرِّر حقیر با شرکت در سلسله بحث‌ها و درس‌های خارج فقه و اصول و تفسیر و کلام تلقی نموده و می‌نماید، ایشان با نگرشی عمیق به مباحث فقهی و با نگاهی دقیق به مباحث اجتهادی و بر مبنای ضوابط کاملا استدلالی به مسائل و موضوعات علمی می‌پردازند و در این بحث نیز استاد مدقِّق با روش معهود و منظوم خویش، دیدگاه هر دو گروه منکران ارجاعی و بنیادی جهاد ابتدایی را از اساس رد نموده و اصل انشا تکلیف وجوبی جهاد ابتدایی در قرآن را از آیات شریف کلام الله مجید استنباط و استخراج فرموده‌اند ولی تنجز تکلیف را منوط به حضور امام معصوم(عليهم السلام) دانسته و بنابر روایات صحیحه، دوران غیبت کبری حضرت حجت(عجل الله تعالی فرجه الشريف) را عصر ترخیص در ترک این تکلیف مهم شمرده‌اند.
از همین رو اهمیت محقَّق نیز روشن می‌شود. چه این کتاب تحقیقی است فقهی و اجتهادی با چند رویکرد تفسیری در دو دسته از آیات شریف قرآن که از دسته‌ئی از آنها مبنای تدریجیت تشریعی آیات دال بر جهاد ابتدایی با کافران و مشرکان و سرانجام اثبات اصل مشروعیت جهاد ابتدایی با کافران و مشرکان غیر کتابی استنباط می‌شود و سپس از دسته‌ئی دیگر که تعارض احتمالی آنان با آیات دال بر مشروعیت جهاد ابتدایی ادعا شده با همان رویکرد چند بعدی، مورد کنکاش و نقاش اجتهادی و فقهی فقیه محقِّق واقع شده و تعارض ادعایی میان آنها رفع و دفع گردیده است و البته در خلال واکاوی آیات، آثار فراوان و اهداف بلندی از تشریع جهاد ابتدایی در قرآن تبیین و تحلیل شده است که در فرجام این تحلیل‌ها و تبیین‌ها در کنار برآیندهای به دست آمده به رشته تحریر و تقریر در آمده و اکنون پیش روی پژوهشگران مباحث فقهی و قرآنی قرار گرفته است.
بدیهی است بر این بحث بسیار مهم فقهی، مباحث دیگری نیز از جمله شرطیت اذن معصوم(عليه السلام) در تنجز تکلیف و در صورت عدم پذیرش شرطیت اذن معصوم(عليه السلام)، شرطیت اذن فقیه جامع الشرائط یا ارجاع امر به دیدگاه عدول مومنان و جهاد با کافران و مشرکان کتابی و بغات و... مترتب می‌شود که در این مجال مطمح نظر تحقیق پیش روی نیست.
ضمن دعا برای سلامتی و ظهور عاجل حضرت بقیة الله الاعظم (عجل الله تعالی فرجه الشريف) امید است چنان‌چه این اثر مورد عنایت و کرامت بی‌انتهای الهی قرار گیرد، قابل باشد تا بتوان ثواب آن را نیز به روح مطهر سرور بانوان جهان حضرت صدیقه طاهره( عليها السلام) اهدا نمود. از این رو با آرزوی پذیرش این نیایش، پیش آغاز بالا را با فرمایشی گهربار از آن حضرت(عليها السلام) که فرمودند: «فَجَعَلَ اللّهُ الْجِهادَ عِزّاً لِلاِسْلامِ» به پایان می‌رسانم. ان شاء الله مورد بهره برداری قرار گیرد. سوم جمادی الثانی هزار و چهارصد و سی و نه هجری قمری. حوزه علمیه قم.
محمد حسن دانش شيرازی
-
مقدمه:
بسم الله الرحمن الرحیم
إِنَّ اللهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّة يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ(توبه/111)
«أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ، فَتَحَهُ اللهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِيَائِهِ ... وَ ... هُوَ لِباسُ التَّقْوَي وَ دِرْعُ اللهِ الْحَصِينَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِيقَةُ، فَمَنْ تَرَكَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللهُ ثَوْبَ الذُّلِّ ...»
از درخشان‌ترین واژه‌ها در قرآن کریم و روایات معصومین(عليهم السلام) کلمه‌ی مقدس جهاد است. این عنوان در قرآن، بسیاری از آیات را به خود اختصاص داده است. نکته قابل توجه آن است که بر اساس کلمات فقیهان، جهاد به ابتدایی و دفاعی تقسیم می‌شود. اما در جهاد دفاعی هیچ فقیهی نزاع ندارد و لیک آن‌چه محل بحث میان فقیهان است آن که آیا در اسلام جهاد ابتدایی مشروع است یا خیر؟ مقصود از آن به صورت اجمال آن است که مسلمانان بعد از دعوت کفار به اسلام و بعد از گفتگو و بحث و سپس نپذیرفتن آنان، باید جنگ کنند تا آنان اسلام آورند. بر این اساس مقصود از جهاد ابتدایی نجات فرزندان کفار از کفر ورزیدن و اشاعه‌ی اسلام در عالم بشریت است، نه توسعه‌ی قدرت ظاهری مسلمانان و کشور گشایی و به دست آوردن غنائم مادی، بلکه غرض اصلی ترویج و گستردگی دین اسلام است.
این کتاب به همت عالمانه و محققانه فاضل ارجمند حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقای دانش شیرازی دامت افاضاته گردآوری شده و تقریری است از مباحث قرآنی در آیات وارده در موضوع جهاد ابتدایی که این حقیر موفق به تدریس آن در حوزه علمیه قم شدم و در مجموع کنکاشی است فقیهانه و مجتهدانه در آیات مربوط به جهاد ابتدایی.
به نظر می‌رسد کسانی که دستی بر فقاهت دارند با مطالعه و بررسی این کتاب به راحتی اذعان به وجود جهاد ابتدایی در اسلام خواهند نمود و نه تنها این توهم و خیال که تقسیم جهاد به ابتدایی و دفاعی غلط است به گونه‌ی کلی برای آنان مردود می‌شود، بلکه با آشنایی با این کتاب، نگاه جدیدی بر این موضوع و آثار ارزشمند و اهداف بلند جهاد ابتدایی در ذهن آنان نقش می‌بندد. چه در این کتاب، آیات بسیاری که دلالت روشنی بر مشروعیت جهاد ابتدایی دارد مورد بحث قرار گرفته و در مقابل، آیاتی که چه بسا تصور شود که دلالت بر عدم مشروعیت آن دارد نیز مورد بررسی قرار گرفته است.
ضمن تشکر از مقرر محترم، امید آن دارم که این کتاب صفحاتی جدید در اندیشه قرآنی قرآن پژوهان و در استنباط فقه پژوهان بگشاید. ان شاء الله تعالی و الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا و نبینا محمد و آله الطیبین الطاهرین. سوم اسفندماه هزار و سیصد و نود و شش هجری شمسی حوزه مبارکه علميه قم.
محمّد جواد فاضل لنکرانی