نظام مسائل فقه هنر و رسانه
-
معرفی اثر:
سپاس و شكر مخصوص خداوندی است که خود را به ما شناساند و ما را به سوی توحید خالص خود راهنمایی، از شک و کج‌روی دور کرد و درود بيكران بر رسول رحمتِ رحمان، خاتم رسولان، گشاينده درهاي بسته و آشكاركننده حق با برهان، محمّد مصطفي(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و خاندان پاك و گرامي‌اش.
بي‌شك، دانش، چراغ راه سعادت، والايي و رفعت آدمي است و افروختن آن نيازمند كاوش‌هاي پياپي پژوهشگراني است كه دل در گرو آگاهي انسان و توانمندسازي وي دارند. بديهي است كه اين مهم، بدون شناخت ابزارها و مهارت‌هاي لازم امكان‌پذير نيست. در كنار اين مهارت‌ها و ابزارها، شناخت مسائل، دغدغه‌ها و نيازهاي دانشي در دست‌يابى به انديشه‌ها و افكار جديد از ضروريات تحقيق و پژوهش است كه گاه، پيش‌بردن مطالعات بدون بهره‌جُستن از آنها دشوار و دست‌نايافتني است.
از ديگر سو، پس از پیروزی شکوهمند نظام اسلامی ایران و حاکمیت دین در زندگی اجتماعی، افق‌هاي جديدي فراروي دانش فقه که عهده‌دار ارائه دستورالعمل زندگی است، گشوده شده، از انزواي فقه فردي خارج و به عرصه فقه اجتماعي وارد گشت. بی‌شک، این تجلی عینی دستورات شریعت، ظرفیت پاسخ‌گویی به نیازهای فردی، اجتماعی و حاکمیتی را در قالب فقه‌های تخصصی دارد. از جمله فقه‌های تخصصی، «فقه هنر و رسانه» است که در عصر حاضر به عنوان عصر ارتباطات و رسانه، وجود گفتمان‌های هنری مورد اهتمام پژوهشگران است. از اين رو، شناخت دقیق عناوين و موضوعات پیش روی «فقه هنر و رسانه» از اهمیت بسزایی برخوردار است.
مرکز فقهی ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) که به اهتمام مرجع فقید شیعه، حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(قدس‌سره) در سال 1376 بنیان نهاده شد و هم‌اینک تحت هدایت هوشمندانه و مدبّرانه خلف صالح آن فقيه فقید، حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمّدجواد فاضل لنکرانی ـ دامت برکاته العالیه ـ قرار دارد، رسالت اصلی خود را فراهم آوردن بستر مناسب جهت تولید دانش در عرصه فقه و علوم وابسته به آن و تربیت پژوهشگران توانمندی می‌داند که بتوانند با نگارش آثار علمی روزآمد و کارآمد، به معرّفی اندیشه اهل‌بیت عصمت و طهارت(علیهم‌السلام) و دفاع از مرزهای دانش اسلامی بپردازند.
از این رو، گروه فقه هنر و رسانه معاونت پژوهش مرکز فقهی ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) در راستای استفاده بهینه پژوهشگران، بر آن شد تا «نظام مسائل فقهی هنر و رسانه» كه پیش‌ران شناسایی و راهبری حلّ علمی مسائل هنر و رسانه است را به عنوان عنصري کلیدی در برقراری ارتباط مسائل هنری و رسانه‌ای با احکام فقهی شریعت به دانش‌وران اين عرصه تقديم دارد. در اين مجموعه، با تحلیل شبکه مسائل فقهی، محورها، نیازها، خلأها و کاستی‌های بنیادین فقه هنر و رسانه شناسایی می‌شود و تشتت در راهبرد‌ها و تصمیم‌گیری‌های کلان در ضوابط فقهی و سیاست‌گذاری در خصوص هنر و رسانه از بین می‌رود.
تحقیق حاضر که به همّت محقق ارجمند، حجت‌الاسلام والمسلمین علی نهاوندی ـ زيد عزه ـ نگاشته شده، تلاشی در شناسایی و حل مسائل فقهی هنر و رسانه است که با اکتشاف میدان مسائل در حوزه اثر و محصول هنری و رسانه‌ای، تولید و پدیدآوری آثار هنری و رسانه‌ای و نیز حوزه مصرف و بهره‌گیری از آثار هنری و رسانه‌ای، به سه عرصه مؤلف، اثر هنری و مخاطب نظر افکنده است. همچنین با محیط‌شناسی مسائل هنر و رسانه از طریق هنرمندان، تشکّل‌های هنری و رسانه‌ای، بررسی‌های میدانی، اسناد، قوانین و مقررات موجود، به دنبال ارائه و دسته‌بندی مسائل فقه هنر و رسانه است.
اكنون كه به ياري خداوند والا، اثر حاضر آماد عرضه به انديشه‌ورزان و پژوهشگران شده، ضمن سپاس و ستايش به درگاه ايزد منّان و آرزوي علوّ درجات براي مؤسّس معظّم مركز، از حمايت‌هاي رياست مكرّم و تمامي عزيزاني كه در به ثمر رسيدن اين اثر، معاونت پژوهشي را ياري رساندند، به ويژه محقق محترم و مدير محترم مركز حضرت حجت‌الاسلام والمسلمين حاج شيخ محمدرضا فاضل كاشاني ـ دامت افاضاته ـ تقدير و تشكر مي‌شود. اميد آن‌كه تلاش‌هاي علمي صورت گرفته زمينه‌ساز رشد و تعالي جامعه اسلامي و چراغي فرا راه جويندگان طريق دانش و معرفت باشد.
سيدجواد حسيني‌خواه
معاون پژوهشي مركز فقهي ائمّه اطهار(علیهم‌السلام)
30/2/ 1399 -
فهرست مطالب:
پیش‌گفتار 15 مقدمه 19 اهمیت نظام مسائل فقه هنر و رسانه 20 مراحل شناسایی نظام مسائل فقه هنر و رسانه 21 مراحل شناسایی نظام مسائل 22 مراحل شناسایی نظام مسائل 23 کارکرد نظام مسائل 23 بخش اول: اثر هنری و رسانه‌ای 25 مقدمه 27 فصل اول: نمایش 29 گفتار اول: مسائل پیش‌تولید 29 گفتار دوم: مسائل تولید 31 عوامل انسانی 31 تهیه‌کننده 31 کارگردان 33 تصویربردار و فیلمبردار 34 گریمور 35 فیلمنامه‌نویس 37 عوامل انسانی درون صحنه 38 بازیگر 38 روابط میان هنرپیشگان 38 نگاه 39 صحبت و گفتگو 40 حرکات 42 گریم 45 پوشش 47 بدلکار 49 عوامل غیرانسانی 50 لوکیشن 50 آکسسوار 51 موسیقی 52 تدوین 53 دوبله 54 فیلمنامه 55 گفتار سوم: مسائل پس تولید 56 سؤالات مربوط به پخش 58 گفتار چهارم: مسائل کلی 59 گفتار پنجم: مسائل مخاطبان 61 نگاه 61 گوش کردن 62 فصل دوم: اثر موسیقی 65 سوالات کلی 65 نمایش ساز 66 حوزه مکان و زمان پخش 67 حوزه سازبندی و گونه موسیقی 68 حوزه خواننده 68 به کارگیری چهره‌های موسیقایی 69 برنامه‌سازی و آموزش موسیقی 69 حوزه شعر و کلام 70 فصل سوم: فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی 71 بخش دوم: مؤلف هنری و رسانه‌ای 77 مقدمه 79 گفتار اول: بازیگری 80 الف. مالکیت 80 گفتار دوم: فیلم 80 الف. مالکیت 80 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 82 گفتار سوم: تئاتر 83 الف. مالکیت 83 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 83 گفتار چهارم: صنایع دستی 83 الف. مالکیت 83 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 86 گفتار پنجم: هنرهای تزیینی 88 الف. مالکیت 88 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 91 گفتار ششم: موسیقی 93 الف. مالکیت 93 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 94 گفتار هفتم: ادبیات 96 الف. مالکیت 96 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 98 گفتار هشتم: معماری 98 الف. مالکیت 98 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه‌گذاری 100 گفتار نهم: تصویر 102 الف. مالکیت 102 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 102 گفتار دهم: نقاشی 104 الف. مالکیت 104 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه‌گذاری 104 گفتار یازدهم: گرافیک 104 الف. مالکیت 104 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه‌گذاری 104 گفتار دوازدهم: عکس 105 الف. مالکیت 105 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 105 گفتار سیزدهم: مجسمه 106 الف. مالکیت 106 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 106 گفتار چهاردهم:عروسک 107 الف. مالکیت 107 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 107 گفتار پانزدهم: پویانمایی 108 الف. مالکیت 108 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 109 گفتار شانزدهم: رسانه 111 الف. مالکیت 111 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 113 بخش هفدهم: فضای مجازی 113 الف. مالکیت 113 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 117 گفتار هجدهم: بازی‌های رایانه‌ای 119 الف. مالکیت 119 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 120 بخش سوم: مخاطب هنری و رسانه‌ای 121 مقدمه 123 گفتار اول: بازیگری 124 الف. مالکیت 124 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 124 گفتار دوم: فیلم 124 الف. مالکیت 124 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 125 گفتار سوم: تئاتر 127 الف. مالکیت 127 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 127 گفتار چهارم: صنایع دستی 128 الف. مالکیت 128 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 131 گفتار پنجم: هنرهای تزیینی 133 الف. مالکیت 133 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 135 گفتار ششم: موسیقی 137 الف. مالکیت 137 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه‌گذاری 138 گفتار هفتم: ادبیات 140 الف. مالکیت 140 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 141 گفتار هشتم: معماری 141 الف. مالکیت 141 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 142 گفتار نهم: تصویر 143 الف. مالکیت 143 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 144 گفتار دهم: نقاشی 147 الف. مالکیت 147 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 147 گفتار یازدهم: عکس 147 الف. مالکیت 147 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 148 گفتار دوازدهم: مجسمه 149 الف. مالکیت 149 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 149 گفتار سیزدهم: عروسک 150 الف. مالکیت 150 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 150 گفتار چهاردهم: پویانمایی (انیمیشن) 152 الف. مالکیت 152 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 153 گفتار پانزدهم: رسانه 155 الف. مالکیت 155 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 156 گفتار شانزدهم: فضای مجازی 157 الف. مالکیت 157 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 160 گفتار هفدهم: بازی‌های رایانه‌ای 161 الف. مالکیت 161 ب. اقتصاد، اشتغال، سرمایه گذاری 162 اصطلاح‌نامه 163 فهرست منابع و مآخذ 185 -
مقدمه:
مقدمه
با توجه به گستردگی و توسعه روزافزون رسانه‌ها و تقویت گفتمان هنری در جهان امروز، نظام مسائل فقه هنر و رسانه، مجموعه مسائل، دغدغه‌ها و نیازهایی است که بشر امروز در زندگی خود در حیطه‌های فقهی و دستوری دین با آنها روبه‌رو‌ست و برای دستیابی به پاسخ آنها می‌کوشد. نظام مسائل فقهی هنر و رسانه در صدد برقراری روابط و تدوین ضوابط شرعی میان مسائل هنری و رسانه‌ای با احکام فقهی شکل می‌گیرد.نظام مجموعه‌ای از واحدها یا عناصر مرتبط با هم است که به منظور تأمین اهداف از پیش تعیین‌شده، در تعامل با یکدیگر فعالیت می‌کنند.[1] موضوع نظام مسائل ممکن است شامل گفتار‌هایی از فضای واقعی، ذهنی یا رسانه‌ای باشد و مسائل ممکن است در گذشته، حال یا آینده (بالقوه) باشند. برای شناسایی نظام مسائل، متغیرهایی که حالت نامطلوبی داشته یا خواهند داشت، بررسی می‌شوند. در نظام مسائل، مسائلی که باید حل شوند، مشخص می‌شوند، نه راه‌حل‌ها. محدوده نظام مسائل، شامل موضوعات و کارکردهای ضروری و مهم موردانتظار است که در این تحقیق، تنها مسائل و پرسش‌های فقهی در عرصه اثر، مؤلف و مخاطب، مقوله هنر و رسانه با جهت‌گیری اقتصاد، سرمایه‌گذاری، مالکیت و اشتغال در گفتار مؤلف و مخاطب محوریابی شده است.
مهم‌تر از شناسایی مسائل فقهی هنر و رسانه، شناسایی نسبت‌ها و روابط بین آنهاست؛ چراکه در عالم واقع، هریک از متغیرها بر یکدیگر اثرگذار است و موضوع جدیدی را پدید می‌آورد که این مهم هدف تحقیق حاضر نیست.
اهمیت نظام مسائل فقه هنر و رسانه
نگرش سیستمی در نظام‌مند کردن موضوعات فقهی حضور فعال دارد و نظام‌مندی در حقیقت ایجاد یک ساختار منطقی برای تعیین و مشخص کردن جایگاه، اولویت و محل استقرار یک موضوع در میان انواع موضوعات فقهی است که به ارزش‌گذاری و کمیت‌گذاری موضوعات فقهی در سطوح و ابعاد و حوزه‌های متفاوت می‌انجامد. البته منطق و الگوی حاکم بر نظام‌مندی مسائل برآمده از طبقه‌بندی و نسبت کمّی و کیفی مؤلفه‌های فقهی است؛ ازاین‌رو نظام‌مندی مسائل و موضوعات فقه هنر و رسانه موجب شناخت و تشخیص درست و کامل مصادیق و دغدغه‌های فقهی هنر و رسانه می‌شود و افق و چشم‌انداز پژوهش فقهی در حرکت کلان هنر و رسانه را روشن می‌کند؛ همچنین موجب تسهیل در روند پژوهش و اولویت‌بندی فقه هنر و رسانه می‌شود؛ متغیرهای اساسی و مسائل محوری و فرعی شناسایی می‌شود و با تحلیل فقهی دقیق محورها، تشتت در راهبرد و تصمیم‌گیری کلان در ضوابط فقهی و سیاست‌گذاری هنر و رسانه از بین می‌رود و نیز نیازها، خلأها و کاستی‌های بنیادین فقه هنر و رسانه شناسایی می‌شود.مراحل شناسایی نظام مسائل فقه هنر و رسانه
در گام نخست، مراحل شناسایی نظام مسائل به شیوه تحقیقات کتابخانه‌ای و میدانی توسط چند تن از افراد گروه با طی فرایندی که در تصویر زیر نمایش داده شده است، زیر نظر مدیر گروه انجام و در سه حوزه اثر، مؤلف و مخاطب تقسیم‌بندی شد. گام دوم و مراحل بعدی تحقیق به منظور کشف پاسخ‌های تخصصی فقهی مسائل مطروحه با کمک محققان آشنا به این حوزه طراحی می‌شود.مراحل شناسایی نظام مسائل
در اولین مرحله از شناسایی نظام مسائل، داده‌های اولیه درباره مسائل و روابط بین آنها تدوین گردید.روش‌های شناسایی مسائل و روابط عبارتند از:
1. گردآوری واژه‌ها، روابط و داده‌های موجود؛
2. یافتن مصادیق مسائل عام؛
3. ردیابی روابط؛
4. تعریف متغیرها.
کارکرد نظام مسائل
کارکردهای نظام مسائل عبارتند از:1. تعیین اولویت‌ها: در نظام مسائل، شدت مسائل و روابط بین آنها شناسایی می‌شود، بنابراین موضوعات مهم و فوری آشکار می‌شوند.
2. یافتن راه‌حل‌ها: در نظام مسائل، مسائلی که تأثیرگذاری بیشتری دارند مشخص شده و رویکرد طراحی راه‌حل‌ها آشکار می‌شود.
3. ارزیابی طرح‌ها و ایده‌ها: میزان تاثیر طرح‌ها و ایده‌ها در حل مسائل، معیاری برای ارزیابی آنها است. به عبارت دیگر می‌توان از نظام مسائل برای ارزیابی طرح‌ها و ایده‌ها استفاده کرد.
در یک پروژه شناسایی نظام مسائل، ممکن است یک یا چند کارکرد مورد نظر باشد که تمرکز در شناسایی مسائل را مشخص می‌کند؛ به عبارت دیگر اینکه کدام بخش‌های محدوده بیشتر کاویده شوند و چه نوع مسائلی مهم‌تر هستند، بستگی به کارکرد مورد نظر دارد.
بر اساس فرایندهای گفته‌شده بررسی نظام مسائل فقه هنر و رسانه با همکاری اندیشکده رسانه حوزه علمیه خراسان، در سه شاخه‌ی اثر، مؤلف، مخاطب با پیرنگ هنری و رسانه‌ای ارائه گردید که امید است مورد استفاده محققان و پژوهشگران قرار گیرد.
در پایان بر خود لازم می‌دانم از مساعی و حمایت‌های حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی رئیس معظم مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم‌السلام) و اندیشمند گرامی، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا فاضل کاشانی (ادام الله بقاءه) مدیر محترم مرکز و به ویژه فاضل ارجمند حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید جواد حسینی‌خواه (زید عزّه) معاون محترم پژوهشی مرکز که موجبات طبع این اثر را فراهم آوردند، کمال تشکر و امتنان را داشته باشم.
علی نهاوندی
مدیر گروه فقه هنر و رسانه