نظریه حق الطاعة در بوته نقد و بررسی

دانش اصول فقه كه دربردارنده قواعد فقه اجتهاد و ضوابط استناد احكام شرعى است، در بستر تحولات و انديشه‌هاى عالمان ژرف‌انديش، تعميق و توسعه چشمگيرى يافته است. تاريخ اين علم نشانگر دريايى بى‌كران از آرا و نظريه‌هاى انديشمندانى است كه كوشيده‌اند در جهت اتقان و ارتقاى اجتهاد، مباحث و مسائل اصول فقه را منطبق با ضرورت‌ها و نيازها، تكامل بخشيده و به شكل كارآمد و مدوّن عرضه نمايند.

«نظريه حق الطاعه» ابتكارى ارزشمند است از محقّق شهيد آيه‌الله‌ سيد محمّدباقر صدر رحمه‌الله و تحقيقى نوين از يك بحث اصولى با جايگاه‌سازى و ساماندهى مناسب كه تأثيرات مهمى در فقه و نگرش به مسائل اصولى، به ويژه در مباحث مانند حجيت قطع، برائت عقلى، منجزيت علم اجمالى و قبح تجرى به همراه داشته است. گرچه در محافل علمى گفته مى‌شود كه پيش از ايشان هم بزرگانى اين نظريه را پذيرفته و بدان ملتزم شده‌اند، ليكن در هر حال تبيين دقيق اين نظريه و دفاع تمام از آن در برابر نظريه رقيب (قبح عقاب بلابيان) از بركات و آثار شهيد صدر است.

اين نظريه مهم در مطالعات علمى استاد گرانقدر حضرت آيه‌الله‌ محمدجواد فاضل لنكرانى مطمح نظر قرار گرفته و ايشان در دروس عميق و ارزشنده خارج اصول فقه خود، مبانى و گستره آن را مورد تحليل و ارزيابى قرار داده‌اند. نوشتار حاضر، مجموعه اين بحث است كه با قلم تواناى شاگرد برجسته استاد، جناب حجه‌الاسلام والمسلمين حميد ستوده به رشته تحرير درآمده است.

نگارنده ارجمند در اين كتاب با احاطه شايسته و تأكيد بر مباحث اصولى استاد، اين پرسش را محور قرار داده كه آيا از نظر عقلى، مخالفت با تكليف محتملِ بعد از فحص، استحقاق عقاب را به دنبال دارد يا نه و براى پاسخ به اين پرسش بر آن شده كه قلمرو مفهومى، ابعاد و ادله نظريه قبح عقاب بلابيان و نيز مفهوم و گستره و مبانى نظريه حق الطاعه به طور كامل بررسى گردد.

از اين رو نوشتار حاضر در سه قسمت سامان يافته است: در بخش اول، بررسى‌هاى مفهومى و كليات مقدماتى بحث تبيين شده و در بخش دوم، بررسى‌هاى استدلالى مانند اشكالات فقيه شهيد رحمه‌الله و نيز محقق روحانى رحمه‌الله بر نظريه برائت عقلى، و دفاع استاد از اين نظريه مورد توجه قرار گرفته و سپس اصل نظريه حق الطاعه و ارزش علمى آن نيز نقد و بررسى شده است. در بخش پايانى، ضمن بيان آثار و لوازم اصولى اين نظريه، نتيجه‌گيرى نهايى ارائه گرديده است.

معاونت پژوهشى مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام در راستاى اهداف كلان خود مبنى بر تبيين مبانى فقهى و اصولى مكتب اهل بيت عليهم‌السلام، پژوهش حاضر را به محضر اصحاب انديشه و معرفت، خاصّه دانشوران اصول فقه تقديم مى‌نمايد و ضمن سپاس و ستايش به محضر خداى دانا و توانا، و آرزوى علوّ درجات براى مؤسس معظّم مركز، مرحوم حضرت آيه‌الله‌ فاضل لنكرانى قدس‌سره، هم‌چنين تشكر از حضرت آيه‌الله‌ محمدجواد فاضل لنكرانى رئيس محترم مركز و نيز نگارنده ارجمند اين اثر حجه‌الاسلام والمسلمين حميد ستوده، اميد آن دارد كه اين‌گونه تلاش‌هاى علمى زمينه‌ساز رشد علمى و تعالى جامعه اسلامى و چراغى فراراه همه كوشندگان و جويندگان طريق علم و معرفت باشد.

محمدمهدى مقدادى
تابستان 1394