واژه‌نامه فقه سیاسی

يكى از آرزوهاى ديرين بشر در طول تاريخ، دستيازى به حكومتى بر پايه حق و عدل بوده است. انبياى الهى و جانشينان صديق آنان در اين راه مقدس پيشگام و در راه برپايى چنين حكومتى مطلوب به شهادت رسيده‌اند. اسلام از آغاز، پيروان خود را به تشكيل حكومتى صالح در جهت تحقق بخشيدن به آرمان فطرى بشرى تشويق؛ بلكه تكليف نموده است. دوره تأسيس حكومت و نحوه اداره آن در اسلام، به زمامدارى پيامبراسلام صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلم باز مى‌گردد؛ ولى نخستين سند مدون، جامع و ارائه‌كننده راه‌كار در اداره حكومت، كتاب شريف نهج البلاغه، يادگار جاويدان امام على عليه‌السلام است كه هر فرازى از آن، راهگشائى بس بزرگ در سياست، حكومت و نحوه اداره جامعه اسلامى است؛از

جمله، عهدنامه مالك اشتر كه سياست داخلى، خارجى و روابط بين‌الملل در آن به طور مبسوط بيان گرديده است. امامان معصوم عليهم‌السلام نيز با وجود محدوديت فراوان، تا حد امكان به اين گونه از مطالب پرداخته‌اند. اما با كمال تأسف و در گذر زمان، جامعه اسلامى با داشتن تعاليم عاليه الهى و برخوردارى از فقه غنى و جامع، از دستيابى به حكومتى در خور شأن مسلمين بازمانده است. انديشمندان و صاحب نظران اسلامى نيز در قرنهاى مختلف همچون فارابى (م 339ه. ق.)، خواجه نصير طوسى (م672 ه.ق.)، ابن خلدون (م 807 ه.ق.) و ابن تيميه (م 728 ه.ق.) و... نتوانسته‌اند تصويرى روشن و مشخصى از نظام سياسى اسلام ارائه دهند. فقها نيز به دلايلى مختلف، فلسفه سياسى‌اسلام را در قالب مباحث اعتقادى و حقوق سياسى در ابواب مختلف فقه به صورت فرعى و جانبى مطرح نموده و در نتيجه نتوانسته‌اند فقه سياسى را به عنوان يك نظام حقوقى مستقل به جهانيان عرضه بدارند.تنها كتابى كه در قرن اخير به بخشى از مباحث فقه سياسى،به طور مستقل، پرداخته است، كتاب «تنبيه الامة و تنزيه‌الملّة» از ميرزاى نائينى است كه متأسفانه از سوى فقهاى معاصر، مورد استقبال لازم قرار نگرفته است. البته پيشتر، فقهاى بزرگى، همچون مرحوم بحرالعلوم سيدطباطبائى در بلغة الفقيه، مرحوم احمد نراقى در عوائد الأيام، مرحوم شيخ جعفر كاشف الغطاء در كشف‌الغطاء و... به طور پراكنده مباحثى از فقه سياسى را تحت عنوان «الاحكام السلطانيه»،«كتاب الحسبه»،«السير» و «كتاب الجهاد» مطرح و بر آن استدلال نموده‌اند؛نظير الاحكام السلطانيه ماوردى، الاحكام السلطانيه قاضى ابويعلى، معالم القربه فى‌احكام‌الحسبه ابن‌اخوة،الحسبه فى الاسلام ابراهيم دسوقى، كتاب السّير ابن مسكويه، كتاب السّيرابن طاهرحسين رازى،السّيرالكبير محمدبن حسن شيبانى، ولى هرگز كافى نبوده‌است.

در دو دهه اخير، هر چند مباحث فقه سياسى مورد توجه بيشترى قرار گرفته و كتب نسبتا جامعى در اين زمينه تأليف گرديده و راه را براى پژوهش بيشترى مهيّا نموده است؛

با اين حال، با توجه به نياز روز افزون جامعه به مسايل فقه سياسى و ضرورت بحث و بررسى در جنبه گوناگون آن، به نظر مى‌رسد جاى كتاب مدوّنى كه واژه‌ها و اصطلاحات فقه سياسى را يكجا در خود گرد آورده باشد خالى است. بدين منظور، در مدت زمانى نسبتا طولانى، با تتبّع و تفحص در منابع متعدد فقهى، از انديشمندان شيعه و اهل سنّت، اين اثر گرد آورى و به محضر جامعه علمى و اسلامى تقديم مى‌گردد. در اين‌جا، جهت تنوير افكار خوانندگان محترم و استفاده هر چه بيشتر از كتاب حاضر، به نكاتى چند اشاره مى‌گردد.

1. تحقيق هر واژه بر محور ذيل بوده است:

الف ـ تعريف معناى لغوى و اصطلاحى.

ب ـ ريشه يابى واژه و بيان نمونه‌هاى تاريخى.

ج ـ ذكر فونتيك واژه‌ها و معادل انگليسى آن.

2. واژه‌ها و اصطلاحات به كار رفته در اين كتاب نيز همانند ديگر فرهنگ‌هاى فارسى، به ترتيب حروف تهجى (الفبايى) است و بايستى به حروف اول آن توجه شود، خواه شروع آن با حروف زائد باشد مانند «استخلاف» و يا بدون آن مانند «خلافت».

3. شمارى از واژه‌ها هر چند، به ظاهر، مفهوم سياسى ندارند ولى به دليل دارا بودن بار سياسى و نقش اساسى آن در اداره حكومت، حقوق سياسى و اساسى جامعه به عنوان واژه سياسى تلقى شده و از آن استفاده گرديده است؛ نظير واژه‌هاى اجتهاد و احتكار.

4. به منظور تلفظ صحيح و آشنايى با اين واژه‌ها در ديگر فرهنگها فونتيك (Phonotìc) هر يك از لغات در مقابل آن نوشته شده و معادل انگليسى آن نيز در پاورقى آمده است. لازم به ياد آورى است فونتيك واژه‌ها بر گرفته از كتاب «فرهنگ معين» اثر مرحوم دكتر محمد معين و معادل انگليسى آن از كتاب «فرهنگ اصطلاحات علوم و تمدن اسلامى» از انتشارات آستان قدس رضوى و كتاب «فرهنگ دانشگاهى يادواره» اثر محمد ساعتچى اقتباس گرديده است.

5. علامت (ر.ك) جهت ارجاع به واژه‌هاى مترادف يا توضيح بيشتر است.

6 . نگارش كتاب همانند ديگر فرهنگها بر پايه اختصار است، ولى به منظور آگاهى بيشتر خوانندگان محترم، در پاورقى، براى هر واژه منابع متعددى ذكر شده است.

كتاب حاضر، چون نخستين اثر مدون در زمينه فرهنگ واژه‌هاى فقه سياسى است، گرد آورى واژه‌هاى پراكنده و تدوين فرهنگى با اين شيوه، خالى از اشكال نخواهد بود. اميد است اساتيد بزرگوار و دانش‌پژوهان گرامى، كاستى‌هاى كتاب را به ديده اغماض نگريسته و از نظريات اصلاحى خود، جهت به كارگيرى آن در چاپ‌هاى بعدى دريغ نفرمايند.

در پايان بر خود لازم مى‌دانيم تا از رياست محترم مركز فقهى ائمه اطهار عليهم‌السلام استاد معظم حاج شيخ محمدجواد فاضل و معاونت پژوهشى اين مركز و همه عزيزانى كه در چاپ اين اثر، ما را يارى كرده‌اند، تشكر وقدردارى نماييم.

على اصغر مرادى

اباصلت فروتن

12 / 11 / 80