مأخذشناسی توصیفی فقه رسانه و رسانه دینی
-
معرفی اثر:
بسم الله الرحمن الرحيم
سپاس مخصوص خدایی است که خود را به ما شناساند، شکر خود را به ما الهام کرد و ما را به سوی توحید خالص خود راهنمایی کرد و از شک و کج‌روی در کار خود دور کرد و درود بيكران بر رسول رحمتِ رحمان، خاتم رسولان، گشايندة درهاي بسته و آشكاركنندة حق با برهان، محمّد مصطفي(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و خاندان پاك و گرامي‌اش.
بي‌شك، دانش، چراغ راه سعادت، والايي و رفعت آدمي است و افروختن آن نيازمند كاوش‌هاي پياپي پژوهشگراني است كه دل در گرو آگاهي انسان و توانمندسازي وي دارند. بديهي است كه اين مهم، بدون شناخت ابزارها و مهارت‌هاي لازم امكان‌پذير نيست. در كنار اين مهارت‌ها و ابزارها، شناخت منابع دانشي و استفاده از آنها در دستيابى به انديشه‌ها و افكار جديد از ضروريات تحقيق و پژوهش است كه گاه، پيش‌بردن مطالعات بدون بهره‌جُستن از اين منابع دشوار و دست‌نيافتني است. از اين رو، پژوهشگران، در اوّلين قدم، نياز دارند كه از منابع و تحقيقات صورت‌پذيرفته در حوزه مطالعاتي‌شان اطلاع يابند تا در هر زمان، تحقيقات جديد با نوآورى توأمان گردند.
از ديگر سو، گستردگی ارتباطات جمعی توسط رسانه‌های گروهی سبب شده تا در کنار تخصّص‌گرایی، لزوم توجه به مباحث میان رشته‌ای بیش از پیش احساس شود. یکی از این عناوین، «فقه رسانه» و به ديگر سخن، حوزه «دین و رسانه» است. رسانه، به عنوان یکی از مشخصات مهم عصر مدرن و پدیده‌اي فراگیر، از این ظرفیت برخوردار است که از منظر فقهی و دینی مورد توجه ویژه پژوهشگران و محققان علوم انسانی و اسلامی قرار گیرد.
مرکز فقهی ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) که به اهتمام مرجع فقید شیعه، حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(قدس‌سره) در سال 1376 بنیان نهاده شد و هم‌اینک تحت هدایت هوشمندانه و مدبّرانه خلف صالح آن فقید، حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمّدجواد فاضل لنکرانی ـ دامت برکاته العالیه ـ قرار دارد، رسالت اصلی خود را فراهم آوردن بستر مناسب جهت تولید دانش در عرصه فقه و علوم وابسته به آن و تربیت پژوهشگران توانمندی می‌داند که بتوانند با نگارش آثار علمی روزآمد و کارآمد، به معرّفی اندیشة اهل‌بیت عصمت و طهارت(علیهم‌السلام) و دفاع از مرزهای دانش اسلامی بپردازند.
در اين راستا، گروه فقه هنر و رسانه معاونت پژوهش مرکز فقهی ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) در راستای استفاده بهینه پژوهشگران بر آن شد تا منابع مربوط به بخشی از تحقیقات مرتبط با موضوعات فقه رسانه را فراهم آورده و در اختیار پژوهشگران محترم قرار دهد. محقق ارجمند حجت الاسلام و المسلمين علي صادقي عهده‌دار اين مهم شده و اثر حاضر را به انجام رسانده است.
كتاب پيش‌رو، با عنوان «مأخذشناسی فقه رسانه و رسانه ديني»، ابزاری است که به تبیین و توصیف هر یک از متون مرتبط با مسائل رسانه پرداخته و به صورت مختصر سبک و شیوۀ نگارش هر کدام را با ذکر هدف آن تبیین می¬نماید. این اثر کوشیده است با دسته‌بندی منابع تحقیقاتی در زمینه‌های مختلف، اعم از کتاب، نگارش رساله یا مقاله و ترجمه، و به هدف دسترسی آسان پژوهشگران عرصة دین و رسانه، ضمن هموارسازي و برداشتن گام نخست در اين ساحت، حجم گسترده‌ای از منابع را پیش‌روی محققان قرار داده و می¬تواند مرجـع و منبـع خـوب و معتبری بـرای فعّالان این حوزه باشد.
اكنون كه به ياري خداوند والا، اثر حاضر آمادة عرضه به انديشه‌ورزان و پژوهشگران شده، ضمن سپاس و ستايش به درگاه ايزد منّان و آرزوي علوّ درجات براي مؤسّس معظّم مركز، از حمايت‌هاي رياست مكرّم و تمامي عزيزاني كه در به ثمر رسيدن اين اثر، معاونت پژوهشي را ياري رساندند، به ويژه مدير محترم مركز حضرت حجت‌الاسلام والمسلمين حاج شيخ محمدرضا فاضل كاشاني ـ دامت افاضاته ـ و نيز حجت‌الاسلام والمسلمين دكتر عبدالله جلالي ـ زيد عزّه ـ كه عهده‌دار ويرايش اثر بودند، تقدير و تشكر مي‌شود. اميد آن‌كه تلاش‌هاي علمي صورت گرفته زمينه‌ساز رشد و تعالي جامعه اسلامي و چراغي فرا راه جويندگان طريق دانش و معرفت باشد.
سيدجواد حسيني‌خواه
معاون پژوهشي مركز فقهي ائمّة اطهار(علیهم‌السلام)
بهار 1399ش -
فهرست مطالب:
مقدمه 7
پیشگفتار 9
بخش يكم: فقه و حقوق رسانه 15
الف) کتاب 17
ب) پایان‌نامه 47
ج) مقاله 79
بخش دوّم: پایگاه‌های اینترنتی فقهی، حقوقی و رسانه‌ای 119
الف) پایگاه‌های تخصصی علمی پژوهشی 121
ب) پایگاه‌های اینترنتی مجلات فقهی، حقوقی، رسانه‌ای معتبر 127
بخش سوّم: اخلاق و رسانه 133
الف) کتاب 135
ب) پایان‌نامه 149
ج) مقاله 157
بخش چهارم: دين و رسانه 173
الف) کتاب 175
ب) پایان‌نامه 241
ج) مقاله 261
بخش پنجم: آسيب‌‌رساني رسانه 347
الف) کتاب 349
ب) پایان‌نامه 363
ج) مقاله 393
بخش ششم: جنگ نرم رسانه 443
الف) کتاب 445
ب) پایان‌نامه 455
ج) مقاله 461 -
مقدمه:
پیشگفتار
کتاب عصاره تجربه، دانش و عمر انسانهاست؛ نشانه هویت و شخصیت یک ملت و کشور است؛ وظیفه انتقال آموخته‌ها و تجربه‌های نسلهای پیشین رابه نسلهای پسین بر عهده دارد؛ در یک کلام، کتاب پایه اصلی تمدن بشری است. برای آگاهی از وجود این گنجینه‌ها، به کتابشناسی نیاز است و این امر جز با پشتکار و همت اندیشوران، فرهیختگان و کمک سازمانهای دولتی و ملی و دینی، میسر نمی‌گردد.کتابشناسی یا کتاب‌نامه، معادل واژه انگلیسی «بیبلیوگرافی» و به معنای تشریح، تفسیر، توصیف و بررسی کتاب است. کتاب‌شناسی‌ها از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین اشکال دستیابی به اطلاعات‌اند. کتابشناسی و تهیه فهرست راهنما از ابزار مهم تحقیق و کلید پژوهش‌های علمی است. از این رو، یکی از کارهای لازم، در هر زمانی، گردآوری فهرست کتاب‌ها و رساله‌ها و مجله‌هایی است که منتشر می‌شود. کمتر پژوهشی بدون تکیه بر منابع و آثار پیش نگاشته در آن زمینه، صورت گرفته است. کتابشناسی به تعیین موضوع و حدود آن نیز کمک می‌کند. از همین رو، پس از انتخاب موضوع پژوهش، اساسی‌ترین مسئله، مراجعه به منابع برای گردآوری اطلاعات است. بنابراین، هر پژوهشگری برای سامان دادن به پژوهش خود به مطالعه و بازبینی همه آثار مربوط به موضوع موردنظر نیاز دارد. آگاهی از آنها افزون بر افزایش غنای پژوهش، از به هدر رفتن فرصت‌ها و دوباره‌کاری‌ها پیشگیری می‌کند.
در جهان اسلام توجه به مسائل کتابشناسی، نشأت گرفته از اعتقادات مسلمانان به قرآن مجید است و همین علاقه و اعتقاد قلبی سبب شد که از روی تیمن و تبرک به نسخه‌پردازی از قرآن و سایر متون دینی دست زنند.
گونه‌گونی سلایق و علایق مردم هر جامعه، دوستداران نشر و گسترش فرهنگ را بر آن داشته که به تدوین کتاب‌شناسی‌های مختلف در زمینه‌های گوناگون دست بزنند. این کتاب‌شناسی‌ها نخست، هدف عمده و واحدی چون اطلاع‌رسانی را مدّ نظر دارند و در مرحله بعد، هرکدام نیز در چارچوب وظیفه‌ای که برایشان تعیین شده، به نوبه خود عملکردهای خاصی بر عهده می‌گیرند.
قلمرو کتابشناسی، پژوهش در همة جنبه‌های مادی و معنوی کتاب‌ها را دربرمی‌گیرد و افزون بر اینکه از ویژگی‌های ظاهری هر کتاب اعم از: عنوان، مجلدات، نوع کاغذ، صحافی، نسخ خطی، وضعیت چاپ و نشر، قطع، مصورسازی و... گزارش کاملی ارائه می‌دهد، وظیفة معرفی و گزارش‌گری از محتوای کتاب را نیز برعهده دارد. از این رو، می‌توان کتاب‌شناسی‌ها را با توجه به هرکدام از این معیارها، از منظرهای گوناگون تقسیم‌بندی کرد. پیش از بیان اقسام، باید گفت که هر کتابشناسی می‌تواند مصداق چند نوع کتابشناسی گوناگون باشد؛ یعنی این‌گونه نیست که مثلاً اگر یک کتابشناسی در زمرة کتاب‌شناسی‌های متنی بود، دیگر توصیفی نباشد. رویکرد این اثر کتابشناسی توصیفی است، که در آن علاوه بر مشخصات اصلی کتاب و وصف آن، نوع کاغذ، جلد و چاپ، تصاویر، و دیگر جنبه‌های آن ذکر می‌شود و در مورد کتب معمولی چاپی، موضوع و محتوای کتاب نیز به‌طور خلاصه معرفی و توصیف می‌شود، بدین صورت که یکایک منابع بررسی و از هر یک از آنها دورنمای محتوایی و موضوعی اثر آورده شده است.
در فرهنگ اسلامی تقریبا همه کتاب‌شناسی‌ها به‌ترتیب عنوان کتاب‌ها مرتب شده‌اند و این سنت رایج مشرق زمین بوده است، ولی در کشورهای اروپایی معمولا کتاب‌ها را به اسم مؤلف آنها می‌شناسند و، از همین‌رو، در فهرست‌ها و کتاب‌شناسی‌های اروپایی، نام مؤلف؛ و در کتاب‌شناسی‌های مشرق زمین، عنوان کتاب سرشناسه قرار می‌گیرد. در این پژوهش نیز همین شیوه مبنای کار قرار گرفته است.
رشد و پیشرفت یک رشته علمی با جامعه‌شناسی آن رشته ارتباط مستقیم دارد کتابشناسی یک رشته علمی نمونه از جامعه‌شناسی آن رشته به شمار می‌رود. جمع‌آوری، تنظیم، طبقه‌بندی منابع و مآخذ یک حوزه علمی اولین قدم در شناسایی کیفیت و کمیت آثار و ادبیات آن موضوع می‌باشد و ما را با نویسندگان یک حوزه علمی آشنا می‌سازد. ازاین رو، پژوهش حاضر به معرفی توصیفی و ارائه چکیده‌های راهنما برای منابعی می‌پردازد که با موضوع فقه رسانه و رسانه دینی در ارتباط هستند. منظور از رسانه، همان رسانه‌های گروهی شامل تلویزیون، رادیو، سینما، تئاتر، مطبوعات، تبلیغات وارتباطات، بوده است.
این مجموعه به صورت موضوعی در شش بخش کلی با اولویت: فقه و حقوق رسانه، پایگاه‌های اینترنتی فقهی، حقوقی و رسانه‌ای، اخلاق و رسانه، دین و رسانه، آسیب‌شناسی رسانه و در پایان جنگ نرم و رسانه سامان یافته است. لازم به یادآوری است که این مجموعه به توصیف 715 اثر می‌پردازد که از بین بیش از 000/20 سند انتخاب شده است.
در بخش یکم به ماخذ فقه و حقوق رسانه اختصاص دارد. در این بخش130 اثر معرفی شده، که از این تعداد 49 عنوان کتاب و50 عنوان پایان‌نامه و 32 عنوان مقاله است. تحلیل آثار معرفی شده در این بخش نشان می‌دهد که عناوین: فقه و حقوق رسانه، فقه و حقوق مطبوعات، فقه و حقوق حریم خصوصی، فقه و حقوق مسئولیت مدنی رسانه‌ها، فقه و حقوق جرائم رسانه‌ای، فقه و حقوق تطبیقی ارتباطات، فقه و حقوق مالکیت معنوی، فقه و حقوق فیلترینگ و امنیت، فقه و حقوق اطلاع‌رسانی، فقه و حقوق خبرنگاری، فقه و حقوق پیام، فقه و حقوق مخاطبان، فقه بازیگری، فقه گریم، فقه نگاه، فقه موسیقی در رسانه و... از مهم‌ترین موضوعاتی است که پژوهشگران محترم بدان توجه داشته‌اند.
بخش دوم به معرفی پایگاه‌های اینترنتی فقه، وحقوق رسانه پرداخته شده است در این بخش 72 پایگاه علمی پژوهشی معرفی شده، که ازاین تعداد 25 پایگاه‌علمی پژوهشی عمومی است که خدمات بیشتر آنها فراتر از فقه، حقوق، رسانه و ارتباطات است و 47 پایگاه نیز نشریات تخصصی و معتبر حوزوی و دانشگاهی در زمینه فقه، حقوق و رسانه است.
در بخش سوم منابع اخلاق رسانه گردآوری شده است در این بخش55 اثر شناسایی شده، که از این تعداد 18 عنوان کتاب و 9 عنوان پایان‌نامه و 28 عنوان مقاله است. از بررسی این بخش به‌دست می‌آید که در بین آثار معرفی شده موضوعات زیر بیشتر مورد توجه پژوهشگران محترم بوده است: اخلاق در رسانه، اخلاق خبرنگاری و اطلاع‌رسانی، اخلاق فضای سایبری، اخلاق روزنامه‌نگاری، اخلاق مناظره و پاسخگویی، اخلاق تبلیغات و ارتباطات، اخلاق سازمانی، اخلاق حرفه‌ای و کاربردی، اخلاق تبلیغات و ارتباطات، بداخلاقی رسانه‌ای (لمپنیسم)، فساد در رسانه، اخلاق تطبیقی و...
بخش چهارم به معرفی آثار در حوزه دین و رسانه اختصاص دارد دراین قسمت 328 اثر معرفی شده است که از این تعداد 128 عنوان کتاب 42 عنوان پایان‌نامه و 158 عنوان مقاله بوده است. از ارزیابی این بخش به‌دست می‌آید که موضوعات مبادی و مبانی رسانه دینی، روش‌شناسی تبلیغات و ارتباطات در قرآن و نهج البلاغه، روابط عمومی اسلامی، مرجعیت دینی و رسانه‌های نوین، چالش‌ها و مسئولیت‌های رسانه اسلامی، دین و رسانه وفرهنگ و ارتباطات، زن وخانواده و رسانه، وقف و رسانه، دین رسانه‌ای، سینمای دینی و آینده‌شناسی و آخرالزمان، نقد فیلم، سریال و پویانمایی مذهبی، ارتباطات سنتی و رسانه‌های جدید، الگوی هنجاری و مطلوب رسانه دینی در حوزه‌های: مدیریت رسانه، شادی و سرگرمی در رسانه، آموزش دین و مناسک دینی در رسانه و... بیشتر مورد توجه پژوهشگران محترم بوده است.
در بخش پنجم آثار تولید شده در حوزه آسیب‌شناسی رسانه بررسی شده است. در این بخش 137 اثر معرفی شده است که از این تعداد 20 عنوان کتاب، 41 عنوان پایان‌نامه، و76 عنوان مقاله است موضوعات: اعتبارسنجی منبع رسانه، ارزیابی ونقد رسانه، رسانه و سبک زندگی دینی، تحلیل جامعه‌شناختی رسانه، نقش رسانه در بزهکاری و پیشگیری از آن، تهدیدها و فرصت‌ها در حوزه کودک و رسانه، بررسی میزان استفاده و و رضایتمندی از رسانه‌ها و... از مهم‌ترین موضوعاتی است که نویسندگان محترم بدان توجه نشان داده‌اند.
در بخش ششم آثار حوزه جنگ نرم و رسانه بررسی شده است در این بخش 65 اثر معرفی شده است که از این تعداد، 19 عنوان کتاب و 6 عنوان پایان‌نامه و 40 عنوان مقاله بوده است. تحلیل آثار معرفی شده در این بخش نشان می‌دهد که در بین آثار معرفی شده موضوعات زیر بیشتر مورد توجه پژوهشگران محترم بوده است: جنگ نرم در آیات و روایات، جنگ روانى در اسلام، راهکارهای مقابله با جنگ نرم و نفوذ فرهنگی در قرآن کریم، م‍اهيت و ابعاد تهاجم فرهنگي، اثرات تهاجم فرهنگی بر مخاطبان، ابزارهای عملیات روانی، بازی‌‌های رایانه‌ای و جنگ نرم، نفوذشناسی، درآمدی بر سیاست‌های رسانه‌ای مقابله با جنگ نرم، کودک و جنگ نرم، استراتژی جنگ رسانه‌ای استعمار فرانو، عوامل موثر در تهاجم فرهنگی غرب، نقش فرآورده‌های تصویری در تهاجم فرهنگی، راهبردهای جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با جنگ نرم در فضای سایبری از دیدگاه صاحب نظران، جنگ نرم در فضای رسانه‌ای و سایبری، نقش رسانه در تبیین دفاع و هجوم فرهنگی، نگرش متخصصان ارتباطات در خصوص نقش رسانه‌های بیگانه در جنگ نرم علیه اسلام و انقلاب اسلامی، اسلام‌هراسی و راهکارهای رسانه‌ای مواجهه با آن.
در اینجا لازم است چند نکته یادآوری شود:
1. این پژوهش با معرفی بیش از 700 اثر و 72 پایگاه اینتر نتی به صورت موضوعی در شش بخش کلی شامل: فقه و حقوق رسانه، پایگاه‌های اینترنتی فقهی حقوقی ورسانه‌ای، اخلاق رسانه، دین و رسانه، آسیب‌شناسی رسانه و جنگ نرم و رسانه، جامع‌ترین پژوهشی است که در ایران به صورت توصیفی دراین حوزه تدوین شده است. از این‌رو، پیشنهاد می‌شودچارچوب کلی این پژوهش، برای تهیه نرم‌افزار جامع کتابشناسی فقه رسانه وسایر فقه‌های نوپدید استفاده گردد.
2. با توجه به تجربیات نگارنده، و نظر به اینکه انجام کار تیمی و تعامل در گروه اهرمی برای هم افزایی توانایی‌های افراد است و درنتایج تحقیق نیز موثر است، پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های کتاب شناختی آینده مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم‌السلام) و حتی سایر پژوهش‌ها در قالب کار گروهی باشد.
3. ارائه خدمات به موقع پژوهشی به پژوهشگران از قبیل اینترنت پرسرعت با پشتیبانی ویژه، دسترسی به پرینتر و... در پیشرفت کارهای پژوهشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
4. ارائه کارگاه‌های مهارت افزایی متناسب با طرح‌های پژوهشی می‌تواند تأثير به‌سزایی بر اتقان کار و روند پیشرفت پژوهشی محققین داشته باشد.
5. برخود لازم می‌دانم از همه افرادی که به نوعی در روند تدوین این اثر بنده را یاری کرده‌‌‌اند به‌ویژه حضرت آیت‌الله محمّدجواد فاضل لنکرانی(دامت برکاته) رئیس مرکز فقهی ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) و جناب حجت‌الاسلام و المسلمین محمّدرضا فاضل کاشانی مدیر محترم مرکز و جناب حجت‌الاسلام والمسلمین دكتر سيدجواد حسيني‌خواه معاون پژوهشی مرکز و جناب آقایان حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجعفر طبسی، دکتر محمدمهدی مقدادی و اباذر نصر اصفهانی به جهت مشورت‌های خالصانه و نيز حجت الاسلام و المسلمين دكتر عبدالله جلالي كه زحمت ويرايش اثر را عهده‌دار شد، تقدیر و تشکر نمایم.
در پایان این اثر را به ساحت امام مهربانی‌ها عالم آل محمد حضرت علی بن موسی‌الرضا علیه آلاف التحیه و الثنا تقدیم می‌کنم. امید است که روح بلند مرجع فقید حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی بنیانگذار مرکز فقهی ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) بیش از پیش از عنایات ویژه آن حضرت برخوردار باشد. همچنین روح پدر بزرگوارم قرین رحمت خاص باشد هموکه آخرین روزهایی که سرگرم تدوین این پژوهش بودم روح بی‌قرارش به ملکوت پرواز کرد.
علی صادقی ـ تابستان 1397