آیات فقه پزشکی
-
معرفی اثر:
بیگمان قرآن کریم نابترین، محکمترین و اعجابانگیزترین متن آسمانی است که خدای متعال برای هدایت انسان فرو فرستاده است (هدی للناس)؛ بنابراین باید جامع همه مسائل و موضوعات دربرگیرنده هدایت بشر باشد و یکی از عرصههای مهم قرآن، تبيين احکام فقهي در موضوعات گوناگون است. بر اين اساس بخشی از آیات به صورت عام یا خاص در زمینه فقه پزشکی است، که بايد بررسي و احکام پزشکي از آنها استنباط شود (سؤال پژوهش). با توجه به جامعیت قرآن، آيات بسياري را ميتوان يافت که در استنباط احکام پزشکي تأثيرگذارند و وظيفه مکلّف را تعيين ميکنند (فرضیه). بررسی این مسئله و فرضیه با تفسیر آیات مرتبط با قواعد و موضوعات فقه پزشکی با رویکرد اجتهادی و استنباطی صورت میگیرد و با تحلیل و بهرهگیری از دیدگاه فقیهان و استناد آنان به این دست آيات انجام میشود (روش)؛ با این نیت و هدف که آيات فقه پزشکي، استخراج و چگونگی دلالت آنها به تصویر کشیده شود (هدف). برایناساس روشن میشود آیات بسیاری را به صورت دستهبندی یا تکآیه میتوان یافت که احکام فقه پزشکی از آنها استنباط میشود و درنتیجه با استنباط احکام پزشکی از آیات الهی میتوان گامی نوین در این عرصه برداشت (یافتهها).
-
فهرست مطالب:
فهرست مطالب
مقدمه 25
تعریف آیاتالاحکام 27
تعریف فقه پزشکی 27
تعریف آیات فقه پزشکی 28
روش پژوهش و تحقیق 28
فصل اول: آيـه اعتـدا 31
آیه اعتدا 31
تفسير آیه 31
استدلال به آیه اعتدا در احکام فقهی 35
نتایج کاربردی آيه در فقه 38
برخي موارد کاربردي آيه در فقه پزشکي 44
فصل دوم: آيه نفي سبيل 49
آیه نفی سبیل 49
شأن نزول 49
تفسیر آیه 50
بررسی دلالت فقهی آیه و تحقق احسان 52
نقش قصد در تحقق احسان 55
ديدگاه برگزيده 56
کاربرد آیه احسان در فقه پزشکی 57
رابطه احسان با قتل از روي ترحم و حکم انتحار 61
فصل سوم: آيات نفي حرج 63
آيات نفی حرج 63
آیه اول 63
تفسیر آیه 64
آیه دوم 65
تفسیر آیه 65
آيه سوم 68
تفسیر آیه 68
کاربرد آیات نفی حرج در تبیین احکام فقه پزشکی 69
فصل چهارم: آيات ضرر و اضرار 75
آيات اضرار 75
آیه اول 75
احكام فقهى آيه 76
وجوب یا استحباب شیر دادن مادر به فرزند 76
مدت زمان شیردهی به کودک 77
شير تمام و كمال 77
مزد شيرده بر عهدۀ پدر 78
وجوب اجرت بر طفل 80
تراضی به مدت کمتر 81
جمعبندي و ديدگاه برگزيده 83
آیه دوم 85
تفسیر آیه 85
آیه سوم 85
آیه چهارم 87
شأن نزول 87
آيه پنجم 88
تفسیر آيه 88
آیه ششم 90
تفسیر آیه 90
آیه هفتم 93
کاربرد آیات اضرار در فقه پزشکی 95
فصل پنجم: آیات اضطرار 101
آيات اضطرار 101
آيه اول 101
تفسیر آیه 101
آيه دوم 105
تفسیر آیه 106
آیه سوم 107
آیه چهارم 108
آيات اضطرار مستند قاعده اضطرار 109
کاربرد اضطرار در فقه پزشکی 111
ضرورت و اضطرار در تنظيم خانواده و زايمان 112
تشريح بدن مسلمان 113
سقط جنين 113
اضطرار در مراجعه به پزشک غیر همجنس 114
تبیين ضرورت و اضطرار در معاينه و درمان 115
اضطرار به ترمیم بکارت 118
اضطرار به درمان توسط غیرمماثل 118
اضطرار در پیوند اعض 119
اضطرار به تغییر جنسیت 119
اضطرار و ملازمات حرام 120
فصل ششم: آيات شراء 123
آيات شراء 123
آيه اول 123
تفسیر آیه 124
آيه دوم 126
شأن نزول 126
تفسیر آيه 127
کاربرد آيه در فقه پزشکی 128
آیه سوم 129
تفسیر و تبیین معنای اشتراء 129
کاربرد آیات اشتراء در فقه پزشکی 130
فصل هفتم: آيات مالکيت 131
آیات مالکیت 131
آیه اول 131
تفسیر آیه 131
کاربرد آیه در فقه پزشکی 134
فصل هشتم: آيه اعانت 137
آيه اعانت بر اثم 137
ملاک صدق اعانه از نظرگاه فقیهان 137
ديدگاه نخست: كافي بودن صرف علم و اطلاع معاون از قصد مباشر 138
ديدگاه دوم: ضروري بودن قصد مجرمانه (سوءنيت) 139
ديدگاه سوم: كافي بودن قصد اعانت يا صدق عرفي آن 140
ديدگاه چهارم: ديدگاه تفصيل بين مقدمات نزديك و دور 141
ديدگاه پنجم: تحقق نتيجه در خارج 143
فصل نهم: آيه اهلاک نسل 145
آیه اهلاک نسل 145
تفسیر آیه 145
موارد بهرهگیری از آیه در فقه پزشکی 147
فصل دهم: آيه تهلکه 149
آيه تهلکه 149
تفسیر آیه 149
موارد کاربرد آيه تهلکه در فقه پزشکی 152
فصل یازدهم: آيات تغيير خلق الله 157
آیات تغییر خلق الله 157
تفسیر آیه 157
واکاوي معنای تغییر خلق الله 160
تبیین مفهوم «بتک» 164
نقد و بررسي دو ديدگاه فوق 165
کاربرد آيه تغییر در فقه پزشکی 170
فصل دوازدهم: ٱيات نهي از قتل نفس 175
آيات نهي از قتل نفس 175
آيه اول 175
تفسیر آيه 175
کاربرد آيه در فقه پزشکی 177
آیه دوم 179
آيه سوم 179
تفسیر آیه 180
آيه چهارم 181
تفسیر آیه 181
آیه پنجم 186
شان نزول 187
تفسیر آیه 188
ویژگیِ مقتول 190
مقدار ديه 191
آيه ششم 193
شأن نزول 194
تفسیر آيه 194
معناى قتل عمد 195
كيفر قتل عمد 196
کاربرد حرمت قتل نفس در فقه پزشکی 198
فصل سیزدهم: آيات تحريم ميته و خون 203
آيات تحریم میته و خون 203
تفسیر آیه 203
نقد و بررسی دلالت آیه بر حرمت استفاده از خون و اعضای بدن 210
کاربرد آیه در فقه پزشکی 212
فصل چهاردهم: آيات زوجيت 215
آيات بیانگر زوجیت 215
آيه اول 215
آيه دوم 217
تفسیر آیه 217
آیه سوم 219
تفسیر آیه 219
آيه چهارم 219
تفسیر آیه 220
آیه پنجم 221
آیه ششم 221
کاربرد آيات زوجیت در فقه پزشکی 222
پاسخ استدلال به آیات زوجیت در تحریم شبیهسازی 223
فصل پانزدهم: آيات حفظ فرج 225
آيات لزوم حفظ فرج 225
آيه نخست 225
تفسیر آیه 225
کاربرد آیه در حکم باروری پزشکی 227
آيه دوم 233
تفسیر آیه 233
نقد و بررسی کاربرد آیه در فقه پزشکی 236
نقد استدلال به آیه 237
آيه سوم 241
شأن نزول 242
تفسیر آیه 242
تقریب استدلال به آيه در فقه پزشکی 245
نقد و بررسي استدلال يادشده 246
آيه چهارم 247
شأن نزول 247
تفسیر آیه 248
استدلال به آیات در فقه پزشکی 250
فصل شانزدهم: آيات بکارت 257
آیات ملاک بکارت 257
آیه اول 257
تفسیر آیه 257
آيه دوم 259
تفسیر آیه 259
آيه سوم 260
تفسیر آيه 261
کاربرد آيات در فقه پزشکی 261
انحصار زوال بکارت به دخول با استدلال به آیات 261
نقد استدلال به آيات 262
فصل هفدهم: آيات رازداري و افشاي راز 265
آيات رازداری و افشای راز 265
آیات اول 265
شأن نزول آیه 266
1. دیدگاه اول: ماجرای ماریه قبطیه 266
2. دیدگاه دوم 267
تفسیر آیه 268
کاربرد آیه در فقه پزشکی 270
آیه دوم 271
شأن نزول 272
تفسیر آيه 273
خیانت در امانت 275
کاربرد خیانت و امانت در امور معنوی و غیرمادی 277
تطبیق آیه وجوب امانتداری بر افشای اسرار بیماران 281
آیه سوم 281
تفسیر آيه 281
آیه چهارم: آيه حرمت غیبت 283
شأن نزول 283
تفسیر آیه 284
معنای لغوی و اصطلاحی واژه غیبت 285
مفهومشناسی غیبت در کلام فقیهان 286
قیود لازم در تحقق عنوان غیبت 287
مقایسه دیدگاهه 287
تصویر موضوع افشای اسرار بیماران بر اساس ارکان غیبت 288
1. قصد انتقاص 288
2. عیب و نقصان بودن 290
3. ناراحت شدن مغتاب از بیان عیوب 292
4. مخفی بودن 294
دیدگاه امام خمینی(قدسسره) درباره مستور بودن عیب 296
1. بیماریهای مخفی و پنهان 297
2. بیماریهای ظاهر و آشکار 298
جمعبندي 299
فصل هجدهم: آيات نسب 301
آيات نسب 301
آیه اول 301
تفسیر آیه 301
تقریب استدلال به آیه در فقه پزشکی 303
نقد استدلال 304
آیه دوم 307
آيه سوم 307
تقریب استدلال به دو آيه اخیر در فقه پزشکی 308
آیه چهارم 311
تفسیر آیه 311
تقریب رابطه آیه با نسب 314
آیه پنجم 314
تفسیر آیه 314
آیه ششم 315
تفسیر آيه 315
آیه هفتم 316
تفسیر آیه 317
آیه هشتم 319
شأن نزول 319
تفسیر آيه 320
آیه نهم 321
تفسیر آيه 321
آيه دهم 322
تفسیر آیه 322
آیه یازدهم 324
تفسیر آیه 324
آیه دوازدهم 325
تفسیر آیه 325
تقریب استدلال به آیات فوق در نسب 326
فصل نوزدهم: آيات جنينشناسي 329
آیه اول 329
تفسیر آیه 330
آیه دوم 332
آيه سوم 332
آيه چهارم 332
آیه پنجم 333
آیه ششم 333
آيه هفتم 333
آیه هشتم 334
تفسیر آیه 334
آیه نهم 335
آیه دهم 335
آیه یازدهم 336
هفت مرحله تکاملی جنین در آیات قرآن 336
مرحله اول: نطفه 336
مرحله دوم: علقه 338
مرحله سوم: مضغه 339
مرحله چهارم: عظام (پیدایش استخوان) 341
مرحله پنجم: لحم 342
مرحله ششم: دمیدن روح 342
مرحله هفتم: تولد 344
احکام مرتبط با جنین در فقه پزشکی 345
حق حيات جنين 345
ارث و وصيت براي جنين 346
انتقال جنين 347
اقسام انتقال جنین 349
نفقه جنين 349
تأثیر پیش از دمیدن و پس از دمیدن روح در حکم اسقاط جنین 351
سؤال مشترک از مراجع تقلید درباره دیه سقط جنین در مراحل گوناگون 352
فصل بیستم: آيات مرتبط با خنثي 357
آیات مربوط به خنثی 357
آیه اول 357
تفسیر آيه 357
آیه دوم 359
تفسیر آيه 359
موارد بهرهگیری از آیه در فقه پزشکی 360
خاتمه: نتيجهگيري 365
فهرسته 375
فهرست آیات 377
فهرست روایات 395
فهرست کتابها 397
فهرست اعلام 399
فهرست منابع و مآخذ 405 -
مقدمه:
سپاس و ستايش بياندازه مخصوص خداوندی است که نام او راحت روح است و يادش درمان هر دردي؛ پروردگاري كه دلالت كرد ما را بر شاهراه نجات، و هدايت نمود به سوي آنچه موجب علوّ درجات است و درود بيكران بر اشرف مخلوقات و برتر اهل آسمانها و زمين، خاتم رسولان، گشاينده درهاي بسته و آشكاركننده حق با برهان، محمّد مصطفي(صلیاللهعلیهوآله) و خاندان پاك و گرامياش.
بيگمان، دانش چراغ راه سعادت، والايي و رفعت آدمي است و افروختن آن نيازمند كاوشهاي پياپي پژوهشگراني است كه دل در گرو آگاهي انسان و توانمندسازي وي دارند. بديهي است اين مهم بدون شناخت ابزارها و مهارتهاي لازم امكانپذير نيست. در كنار اين مهارتها و ابزارها، شناخت مسائل، دغدغهها و نيازهاي دانشي در دستيابى به انديشهها و افكار جديد از ضروريات تحقيق و پژوهش است كه گاه پيشبردن مطالعات بدون بهرهجُستن از آنها دشوار است.
پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران و حاکمیت دین در زندگی اجتماعی، افقهاي جديدي فراروي دانش فقه که عهدهدار ارائه دستورالعمل زندگی است، گشوده شد. دانش فقه از انزواي حوزه فردي خارج و به عرصه فقه اجتماعي وارد شد. بیگمان، فقه ـ به عنوان تجلی عینی دستورهاي شریعت ـ ظرفیت پاسخگویی به نیازهای فردی، اجتماعی و حاکمیتی را در قالب فقههای تخصصی دارد. ازجمله فقههای تخصصی، «فقه پزشكي» است كه دانشوران اين حوزه به فراخور نيازهاي هر عصر و زمان به بررسي، شناخت دقیق عناوين و موضوعات پیشروی فقهپژوهان در اين عرصه پرداختهاند.
مرکز فقهی ائمّه اطهار(علیهمالسلام) که به اهتمام مرجع فقید شیعه، حضرت آیتالله العظمی فاضل لنکرانی(قدسسره) در سال 1376 بنیان نهاده شد و هماكنون تحت هدایت هوشمندانه و مدبّرانه خلف صالح آن فقيه فقید، حضرت آیتالله حاج شیخ محمّدجواد فاضل لنکرانی ـ دام ظلّه الشريف ـ قرار دارد، رسالت اصلی خود را فراهم آوردن بستر مناسب براي تولید دانش در عرصه فقه و علوم وابسته به آن و تربیت پژوهشگران توانمندی میداند که بتوانند با نگارش آثار علمی روزآمد و کارآمد، به معرفی اندیشه اهلبیت عصمت و طهارت(علیهمالسلام) و دفاع از مرزهای دانش اسلامی بپردازند.
گروه فقه پزشكي معاونت پژوهش مرکز فقهی ائمّه اطهار(علیهمالسلام) در راستای استفاده بهینه پژوهشگران، زيرساختهاي متون درسي و آموزشي و سازوكارهاي ارتقاي دانش فقه پزشكي، به جذب و تهيه طرحهاي پژوهشي اقدام كرده كه ازجمله آنها، «آيات فقه پزشكي» است. بيگمان، قرآن كريم
ـ به سبب تحريفناپذيري ـ به عنوان آخرين پيام الهي و كتاب هدايت به عرصههاي گوناگون زندگي بشر توجه كرده و از منابع مهم استنباطِ احکام فقهی به شمار ميرود. بنابراين پژوهشگر عرصه فقه در هر گام ـ پیش از هر دلیل و مستندی ـ باید به قرآن كريم رجوع کند و بکوشد ریشه حکم شرعی را از آیات الهی استخراج و استنباط کند.
پژوهش حاضر که به همت محقق ارجمند، حجتالاسلام والمسلمین دكتر محمّدعلي قاسمي ـ زيد عزّه ـ نگاشته شده، تلاشی است در تبيين، تفسير و توضيح آیاتی از قرآن كريم که حکم و وظیفه مکّف را درباره مسائل مرتبط با پزشکی و امور مرتبط به آن بیان میکند. نويسنده در تبیین کاربرد و استدلال به آیات قرآن كريم در عرصه فقه پزشکی دو نکته را مد نظر قرار داده است؛ یکی اینکه چه کسانی به آیه استدلال کردهاند یا استدلال به آیه را تبیین نموده و به نقد و بررسی آن پرداختهاند یا با توجه به مضمون آیه، فتوا داده یا دستکم امکان و احتمال استدلال به آیه را بیان كردهاند. دوم اينكه در صورت نیاز، به بررسی و نقد استدلالهای یادشده به آيات پرداخته است.
شايان ذكر است حضرت آيتالله آقاي حاج شيخ محمدجواد فاضل لنكراني ـ دام ظلّه الوارف ـ اين نوشتار را ملاحظه كرده و نكات دقيق و ارزشمندي ذيل آيات گوناگون يادآور شده و بر اتقان و غناي اثر افزوده است كه نويسنده ديدگاههاي ايشان را نيز در متن تحقيق گنجانده است.
اكنون كه به ياري خداوند والا، اثر حاضر آماده عرضه به انديشهورزان و پژوهشگران شده، ضمن سپاس و ستايش به درگاه ايزد منّان و آرزوي علوّ درجات براي مؤسس معظّم مركز، از حمايتهاي رئيس مكرّم و تمامي عزيزاني كه در به ثمر رسيدن اين اثر، معاونت پژوهشي را ياري رساندند، به ويژه محقق محترم و مدير ارجمند مركز حضرت حجتالاسلام والمسلمين حاج شيخ محمدرضا فاضل كاشاني ـ دامت افاضاته ـ تقدير و تشكر ميشود. اميد آنكه تلاشهاي علمي صورتگرفته زمينهساز رشد و تعالي جامعه اسلامي و چراغي فراراه جويندگان طريق دانش و معرفت باشد.
سيدجواد حسينيخواه
معاون پژوهشي مركز فقهي ائمّه اطهار(علیهمالسلام)
خرداد 1399ش / شوال 1441ق